جُستاری در أدوارنگاری فقه امامیّه

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

مقاله 1، دوره 16، شماره 59، خرداد 1399، صفحه 11-48   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2020.673329

نویسندگان

منصور امیرزاده جیرکلی^{* 1}؛ اکبر فلاح²

¹استادیار پایه 19 گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تربت حیدریه

²عضو هیئت علم گروه فقه و حقوق اسلامی دانشگاه آزاد واحد بابل

چکیده

علم فقه، از آغاز پیدایش تاکنون، فرازها و فرودهایی داشته و دوره‌های متعدّدی را پشت سر گذاشته است امّا اَدوارنگاری فقه، علمی نوپا می‌باشد. آگاهی از تاریخ فقه و ادوار آن و اطّلاع بر چگونگی اوضاع تفقّه در دوره‌های متعدّد، به درک بهتر علم فقه و شناختن عوامل فراز و فرود فقه، کمک شایانی می‌کند. دانشمندان اهل سنّت، زودتر از علمای شیعه، مستقلّاً در زمینه تاریخ فقه، کتاب نوشته ولی تاریخ فقه شیعه را بطور مستقل، طرح نکرده‌اند. تاریخ‌نگاران فقه شیعی، هر کدام با ملاک خاصّی، فقه را به ادوار مختلفی، تقسیم کرده‌اند. به عنوان نمونه، «شِهابی»، ادوار فقه را از لحاظ زمان و «آصفی»، تاریخ فقه را از لحاظ مکان بررسی نموده است. این مقاله، به روش توصیفی‌ـ تحلیلی، تهیّه و از دو قسمت تشکیل شده است. در قسمت اوّل، ده مورد از ادوارنگاری‌های عام در فقه امامیّه، گزارش می‌شود و در انتهای هر مورد، اثر مذکور، بررسی شده است. نگارندگان، در قسمت دوم مقاله، با توجّه به تحوّل فقه در اثر تکامل تدریجیِ آرای فقها،  ادوار فقه امامیّه را در 13 دوره، بیان نموده‌اند.

کلیدواژه‌ها

تاریخ فقه؛ ادوار فقه امامیّه؛ اَدوارنگاری؛ شخصیّت فقها؛ حاکمیّت فقه

مراجع

1-      آصفی، محمّدمهدی، (بی‌تا). تاریخ الفقه الشّیعی ، مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات (به عنوان مقدّمه، در جلد اوّل کتاب ألرّوضة البهیّة فی شرح اللّمعة الدّمشقیّة، چاپ شده)، بیروت.

2-      آل کاشف الغطاء، علی، (1399ق). أدوار علم الفقه و أطواره ، دارالزّهراء. بیروت ، چاپ اوّل.

3-      ابن ادریس، محمّد بن احمد، (1410ق).  ألسّرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. (3 جلدی)، جلد اوّل، تحقیق: لجنة التحقیق ، مؤسّسة النّشرالإسلامیّ، قم، چاپ دوم.

4-      إبن شهید ثانی، حسن بن زین الدّین، (1362). مَعالمُ الدّین و ملاذ المجتهدین. به اهتمام: دکتر مهدی محقّق ، مؤسّسه مطالعات اسلامی، تهران.

5-      اسلامی، رضا، (1389). مدخل علم فقه ، انتشارات مرکز مدیریّت حوزه علمیّه قم. قم ، چاپ دوم.

6-      اسلامی، رضا و معینی‌فر، محمّد، (1390). «ادوار فقه مقارَن در شیعه». پژوهش‌های فقهی، دوره 7، شماره 2، پاییز و زمستان 1390، ص 5-32.

7-      أسترآبادی، محمّد امین بن محمّدشریف، (بی‌تا).  ألفوائدالمدنیّة. دارالنّشر لأهل البیت.

8-      بحرانی، یوسف بن احمد، (بی‌تا).  ألحدائق النّاضرة فی أحکام العترة الطّاهرة. (25 جلدی)، جلد اوّل، تحقیق: محمّدتقی ایروانی ، جامعة المدرّسین، قم.

9-      جعفری هرندی، محمّد، (1371). مروری بر تاریخ فقه و فقها. اداره کلّ اوقاف و امور خیریّه مازندران، چاپ اوّل.

10-   جعفری لنگرودی، محمّدجعفر، (1395). ألفارق. جلد دوم و چهارم ، گنج دانش، تهران ، چاپ هفتم.

11-   جعفری لنگرودی، محمّدجعفر، (1371). مقدّمه عمومی علم حقوق ، گنج دانش. تهران ، چاپ سوم.

12-   جنّاتی، محمّد ابراهیم، (1374). ادوار فقه و کیفیّت بیان آن ، انتشارات کیهان. تهران ، چاپ اوّل.

13-   جنّاتی، محمّد ابراهیم، (1372). ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی ، انتشارات کیهان. تهران ، چاپ اوّل.

14-   حر عاملی، محمّد بن حسن، (1375).  وسائل الشّیعة إلی تحصیل مسائل الشّریعة. 20 جلدی، جلد هجدهم،  انتشارات اسماعیلیه، تهران ، چاپ هفتم.

15-   خُضَری، محمّد، (1414ق). تاریخ التّشریع الإسلامیّ ، دار‌المعرفة. بیروت.

16-   درویش‌ترابی، محمود و کلانتری‌درونکلا، کیومرث، (1397). «عنصر زمان و مکان و نقش آن در تحوّل اجتهاد بر احکام جزایی اسلام». فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال پانزدهم، شماره 54، زمستان 1397، ص60-61.

17-   زرقا، مصطفی احمد، (1967م). ألمدخل الفقهیّ العامّ. جلد اوّل، دمشق.

18-   سبحانی تبریزی، جعفر، (1424ق). أدوار الفقه الإمامیّ ، مؤسّسه امام صادق (ع) . قم ، چاپ اوّل.

19-   سبحانی تبریزی، جعفر، (1418ق). مقدّمة موسوعة طبقات الفقهاء. 15 جلدی، جلد اوّل ، مؤسّسة الإمام الصّادق(ع) ، قم.

20-   شهابی، محمود، (1366). ادوار فقه. 3 جلدی، جلد اوّل و دوم ، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران ، چاپ دوم.

21-   شهابی، محمود، (1372). ادوار فقه. جلد سوم ، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران ، چاپ چهارم.

22-   شهابی، محمود، (بی‌تا). تقریرات اصول ، انتشارات دانشگاه تهران. تهران ، چاپ هفتم.

23-   شهابی، محمود، (1409ق). نشأة علم الاصول، سیره و  إرتقائه ، مؤسّسة النّشر الاسلامی. قم ، چاپ اوّل (به عنوان مقدّمه، در جلد اوّل  فوائد‌الأصول محمّدحسین نایینی، چاپ شده).

24-   شهرستانی، جواد، (1414ق). مقدّمه کتاب جامع المقاصد فی شرح القواعد. 13 جلدی، جلد اوّل ، مؤسّسة آل البیت، قم ، چاپ دوم.

25-   صاحب جواهر، محمّدحسن بن باقر، (بی‌تا). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام ، دار إحیاء التّراث العربیّ. بیروت ، چاپ هفتم.

26-   طریحى، فخر الدین، (1416ق). مجمع البحرین و مطلع النیّرین. 6 جلدی ، کتابفروشى مرتضوى، تهران ، چاپ سوم.

27-   فیض، علیرضا، (1391). مبادی فقه و اصول ، انتشارات دانشگاه تهران. تهران ، چاپ بیست و دوم.

28-   کاظمی، اسدالله بن اسماعیل، (بی‌تا). مقابس الأنوار و نفائس الأسرار فی أحکام النّبیّ المختار و عترته الأطهار ، نشر مؤسّسة‌آل‌البیت. بی‌جا.

29-   کاظمی موسوی، سیّداحمد، (1395). « نظری به تاریخی‌نگری استاد محمود شهابی به دوره‌های تحوّل فقه، شهاب دانش». روزنامه اطّلاعات، شنبه، 02/11/1395، تهران، ص5 .

30-   کاتوزیان، ناصر، (1374). مقدّمه علم حقوق ، شرکت انتشار. تهران ، چاپ بیستم.

31-   کلینی، محمّدبن یعقوب، (1364). اصول کافی ، مؤسّسه تحقیقاتی و انتشاراتی نور. تهران.

32-   گرجی، ابوالقاسم‌، (1375). تاریخ فقه و فقها ، انتشارات سمت. تهران ‌، چاپ ‌اوّل‌.

33-   گرجی، ابوالقاسم‌، (1361). نگاهی به تحوّل علم اصول ، انتشارات بعثت. تهران ، چاپ اوّل.

34-   مبلّغی، احمد، (1382). «نگاهی به مراحل تکامل فقه شیعه». کاوشی نو در فقه، شماره 37-38، پاییز 1382، قم، ص340-274 .

35-   محقّق حلّی، جعفر بن حسن، (1364).  ألمعتبر فی شرح المختصر. جلد اوّل، تحقیق: لجنة التحقیق، به اشراف: آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، قم، مدرسة الإمام أمیرالمؤمنین.

36-   ـ مدرّسی طباطبایی، حسین، (1362). زمین در فقه اسلامی ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی. تهران.

37-   ـ مدرّسی طباطبایی، حسین، (1368). مقدّمه‌ای بر فقه شیعه = کلّیّات و کتابشناسی. مترجم: محمّدآصف فکرت، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی.

38-   ـ مدیرشانه‌چی، کاظم، (بی‌تا). علم الحدیث و درایة الحدیث ، دفتر انتشارات اسلامی. قم ، چاپ دوم.

39-   ـ مدیرشانه‌چی، کاظم، (1352). شرح جمل العلم و العمل. مقدّمه کتاب ، دانشگاه مشهد ، مشهد، چاپ اوّل.

40-   ـ مشکینى، میرزا على، (1416ق). إصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها ، نشر ألهادی. قم ، چاپ ششم.

41-   ـ مطهّری، مرتضی، (1362). « الهامی از شیخ طوسی». انتشارات امیرکبیر، تهران، چاپ دوم. (به عنوان مقاله، در جلد اوّل کتاب هزاره شیخ طوسی نوشته علی دوانی، چاپ شده).

42-   ـ مطهّری، مرتضی، (1366). آشنایی با علوم اسلامی. جلد سوم: اصول فقه ـ فقه ، انتشارات صدرا،  تهران ،چاپ دوم.

43-   ـ مغنیه، محمّدجواد، (1411ق). مقدّمه تاریخ الفقه الجعفری ، دار الکتاب الإسلامی. قم ، چاپ اوّل. (به عنوان مقدّمه بر کتاب تاریخ الفقه الجعفری هاشم معروف حسنی، چاپ شده است).

44-   ـ مفید، محمّدبن محمّد، (1414ق). تصحیح إعتقادات الإمامیّة. تحقیق: حسین درگاهی ، دارالمفید، بیروت ، چاپ دوم.

45-   ـ ورعی، سیّدجواد، (1395). «جُستاری در تاریخ و ادوار فقه سیاسی شیعه». شیعه‌پژوهی، سال دوم، شماره هفتم، تابستان 1395، ص 125-147.

46-   ـ هاشمی شاهرودی، سیّد محمود، (1381). «مکتب فقهی اهل بیت(ع)».  فقه اهل بیت، سال هشتم، شماره32، زمستان1381، ص23 و 61ـ41.

47-   ـ نقیبی، ابوالقاسم و جلیل‌زاده، حسین، (1391). «تأثیر زمان و مکان در تطوّر آرای فقیهان».  فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال هشتم، شماره 27، بهار 1391، ص‌‌183-184.