روش تعامل علامه طباطبایی(ره) با روایات تفسیری نقل به معنا

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 1، دوره 11، شماره 41، خرداد 1399، صفحه 9-25   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

روح الله صمدی¹؛ علی حسین احتشامی²

¹دانشجوی دکتری گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده ی علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی همدان، همدان، ایران.

²استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تویسرکان، تویسرکان، ایران

چکیده

مقاله حاضر با تکیه بر آراء علامه طباطبایی به تبیین پدیده نقل به معنا و تأثیر آن‌ در فهم آیات قرآن و روایات نبوی پرداخته و با دقت در نمونه‌هایی از روایات تفسیری آسیب‌دیده که در «المیزان» مورد نقد و بررسی قرار گرفته، شیوه علامه را در نقد این روایات،‌ معیارهای تشخیص آسیب‌ و قضاوت نهایی ایشان درباره روایات مذکور را بیان کرده است. به عقیده علامه یکی از عوامل پیدایش نقل به معنای بی ضابطه اجتهاد و بدفهمی راویان است. ایشان در مواردی که این پدیده باعث اختلاف بین روایات شده در صورت عدم امکان ترجیح بین روایات به جمع بین آن‌ها یا بیان وجه مشترکشان می‌پردازد؛ و هرگاه نقل به معنا منجـر بـه تحریف روایات گردد با دقتی کم نظیر، تحریف‌ها را بیان و رد می‌کند. علامه طباطبایی(ره) در «المیزان» با معیار قرآن، روایات، عقل و تاریخ به نقد و بررسی پدیده نقل به معنا در روایات پرداخته‌اند. یافته این پژوهش آن است که در این تفسیر، سه نوع نقل به معنا به کار رفته است؛ تفاوت الفاظ بدون تغییر مفاهیم، تفاوت الفاظ همراه با تغییر مفاهیم، تفاوت در الفاظ همراه با تحریف مفاهیم، که به تفصیل بیان شده‌اند. روش این تحقیق توصیفی-تحلیلی با فن کتابخانه‌ای می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

نقل به معنا؛ نقل به لفظ؛ علامه طباطبایی(ره)؛ تفسیر المیزان؛ روایت

مراجع

قرآن کریم.

ابن کثیر، اسماعیل. 1407ق، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار المعرفة.

ابوریه، محمود. بی تا، اضواء علی السنة المحمدیة، مصر: دار المعارف.

بخاری، محمد بن اسماعیل. 1401ق، صحیح البخاری، بی جا: دار الفکر.

حرّ عاملی، محمد بن حسن. بی تا، تفصیل وسائل الشیعه، قم: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث.

حسینی جلالی، سید محمدرضا. 1371ش، تدوین السنة الشریفة، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

ذهبی، شمس الدین. 1374ش، تذکرة الحفاظ، بیروت: دار الکتب العلمیة.

رشید رضا، محمد. بی تا، تفسیر المنار، بیروت: دار المعرفه.

سیوطی، جلال الدین. 1404ق، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

صالح، صبحی. 2009م، بی تا، نهج البلاغه، قم: دار الهجره.

طباطبایی،‌ سید محمدحسین. 1372ش، قرآن در اسلام، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

طباطبایی،‌ سید محمدحسین. 1417ق، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

طبرسی، فضل بن حسن. 1372ش، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو.

طبری، ابن جریر. 1412ق، جامع البیان عن تأویل آی القرآن(تفسیرطبری)، بیروت: دار الکتب العلمیه.

عاملی مکی، حسن بن زین الدین. بی تا، معالم الاصول، بی جا: بی نا.

عاملی، جمال الدین. 1406ق، معـالم الـدین ومـلاذ المجتهـدین، قم: مؤسسـه النشـر الاسلامی.

عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه. 1415ق، تفسیر نور الثقلین، چاپ چهارم، قم: انتشارات اسماعیلیان.

عیاشی، محمد بن مسعود. 1380ق، کتاب التفسیر، تهران: چاپخانه علمیه.

فخر رازی، محمد بن عمر. 1420ق، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

فیض کاشانی، ملامحسن. 1979م، تفسیر الصافی، بیروت: مؤسسه الاعلمی.

کلینی، محمدبن یعقوب، 1365ش، کافی، با تصحیح علی اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الإسلامیه.

مامقانی، عبداالله. 1411ق، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، قم: مؤسسه آل البیت(ع) لاحیاء التراث.

متقی هندی، علاء الدین. 1409ق، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، بیروت: مؤسسه الرساله.

مجلسی، محمد باقر. 1403ق، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت: مؤسسه الوفاء.

مسعودی، عبدالهادی. 1389ش، آسیب شناخت حدیث، قم: نشر زائر.

معارف، مجید. 1389ش، حدیث و حدیث پژوهی، تهران: نشر کتاب مرجع.

مکارم شیرازی، ناصر؛ با همکاری جمعی از نویسندگان. 1363ش، تفسیر نمونه، ج22، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

مهریزی، مهدی. 1381ش، حدیث­پژوهی، قم: سازمان چاپ و نشر دار الحدیث.

 

مقالات

اکبر نژاد، محمد تقی. 1387ش، «نقل به معنا در حدیث، ابعاد و آثار آن»، فقه(کاوشی نو در فقه اسلامی)، شماره55، صص120-65.

خوشناموند، مسعود. 1388ش، «نقل به معنا»، ‌‌‌مـجله‌ پژوهش‌های اسلامی، سال سوم، شماره پنجم، صص100-87.

دلبری، سیدعلی. 1389ش، «آسیب نقل به معنا در احادیث، علـل و پیامـدها»، مطالعـات اسـلامی- علـوم قـرآن و حدیث، سال چهل و دوم، شماره پیاپی3-84، صص92-59.

معارف، مجید. 1385ش، «نقل به معنا در حدیث، علل و پیامدهای آن»، پژوهشنامه قرآن و حدیث، شماره اول، صص24-7.

نقیب زاده، محمد. 1391ش، «نقل به معنا در قرآن»، معرفت، سال بیست و یکم، شماره180، صص29-15.