نقد و بررسی واژگان دخیل و معرّب قرآن در آیینه زبان‌شناسی جدید

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 3، دوره 11، شماره 41، خرداد 1399، صفحه 49-67   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

جمال طالبی قره‌قشلاقی¹؛ عسگر بابازاده اقدم²

¹استادیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه فرهنگیان

²استادیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم

چکیده

یکی از مباحثی که از سده‌های آغازین تاریخ اسلام مورد اهتمام زبان‌شناسان مسلمان، مفسّران و نیز مستشرقان قرار گرفته است، مسأله واژگان غیر عربی در قرآن کریم می‌باشد. این مسأله در پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن از اهمیت بسیاری برخوردار بوده، و دیدگاه‌های متعددی را بیان نموده است. سه دیدگاه اصلی موافق، مخالف، و بینابین ماحصل پژوهش‌های زبان‌شناسان قدیم در این حوزه به شمار می‌رود. ولی واقعیّت این است که علوم زبان‌شناختی وجود واژگان غیر عربی در قرآن را مقوله اثبات‌شده‌ای می‌داند. در مقاله حاضر که رویکرد توصیفی تحلیلی دارد، واژگان غیر عربی موجود در قرآن از منظر زبان‌شناسی جدید مورد بررسی قرار گرفته است. مهم‌ترین یافته پژوهش حاضر این است که واژگان غیر عربی در قرآن غیر قابل انکار است و انکار آن در تعارض با یافته‌ها و دیدگاه‌های علوم زبان‌شناختی جدید است. واژگان مذکور صدها سال پیش از نزول قرآن وارد زبان عربی شده، و با ساختاری آوایی و صرفی زبان عربی سازگار گشته است. از سوی دیگر، خاستگاه واحد زبان‌های سامی که عربی یکی از آن‌هاست دلیل دیگری بر اثبات وجود واژگانی از خانواده زبان‌های سامی در قرآن است.

کلیدواژه‌ها

زبان عربی؛ قرآن کریم؛ علم زبان‌شناسی؛ واژگان دخیل و معرّب

مراجع

القرآن الکریم.

ابن الجوزی، أبوالفرج. 1987م، فنون الأفنان فی عیون علوم القرآن، تحقیق: حسن ضیاء الدین عتر، بی جا: دار البشائر الإسلامیة.

ابن جنّی. 1403ق، الخصائص، تحقیق: محمد علی النجار، ط3، بیروت: عالم الکتب.

ابن فارس. 1910م، الصاحبی فی فقه اللغة وسنن العرب فی کلامها، تصحیح و نشر المکتبة السلفیة، القاهرة، مصر: مطبعة المؤید.

ابن کثیر. 1400ق، تفسیر ابن کثیر، حلب: مکتبة التراث الإسلامی.

الإصفهانی، محمود بن عبدالرحمن. 1986م، شرح المختصر، مکة المکرمة: جامعة أم القری.

أنیس، إبراهیم. 1972م، من أسرار اللغة، ط4، القاهرة: مکتبة الأنجلو المصریة.

بلاسی، محمد السید علی. 2001م، المعرب فی القرآن، بنغازی: جمعیة الدعوة الإسلامیة العالمیة.

بوبو، مسعود. 1982م، أثر الدخیل علی اللغة العربیة فی عصر الاحتجاج، دمشق: وزارة الثقافة.

جفری، آرتور. 1372ش، واژه‌های دخیل در قرآن، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران: توس.

الجوالیقی. 1998م، مقدمة المعرّب، بیروت: دار الکتب العلمیة.

حتّی، فیلیپ. 1958م، تاریخ العرب، ج1، بیروت: عالم الکتب.

حجازی، محمود فهمی. 1379ش، زبان‌شناسی عربی، ترجمه: سید حسین سیدی، تهران: سمت.

حجازی، محمود فهمی. لا تا، مدخل علم اللغة، بی جا: دار قباء.

حلمی خلیل. 1985م، المولد فی العربیة- دراسة فی نمو اللغةالعربیة وتطورها بعد الإسلام، بیروت: دار النهضة العربیة.

الحمزاوی، محمد رشاد. 1986م، من قضایا المعجم العربی قدیما وحدیثا، بیروت: دار الغرب الإسلامی.

خشیم، علی فهمی. 1997م، هل فی القرآن أعجمی؟ نظرة جدیدة إلی موضوع قدیم، بیروت: دار الشرق الأوسط.

دوگرولیه، هوبرت. 1381ش، منشأ عالم، حیات، انسان، زبان و فرهنگ، ترجمه: ج. رفیع‌فر، تهران: آگاه.

الزرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله. 1957م، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، القاهرة: دار إحیاء الکتب العربیة.

سالم مکرم، عبدالعال. 1988م، قضایا قرآنیة فی ضوء الدراسات اللغویة، الطبعة الأولی، بی جا: مؤسسة الرسالة.

ستتکیفتش، جاروسلاف. 1985م، العربیة الفصحی الحدیثة، ترجمة و تعلیق: محمد حسن عبدالعزیز، القاهرة: دار الفکر العربی.

سزگین، فؤاد. 1380ش، تاریخ نگارش‌های عربی، ترجمه و تدوین مؤسسه نشر فهرستگان، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

سیوطی، جلال الدین. 1426ق، الإتقان فی علوم القرآن، تحقیق: مرکز الدراسات القرآنیة، المدینة المنورة.

الشافعیّ، محمد بن ادریس. 1940م، الرسالة، تحقیق: احمد محمد شاکر، القاهرة: بی نا.

شاکر، احمد. 1969م، المعرب للجوالیقی، مصر: دار الکتب المصریة.   

شبلی، أحمد. 1996م، موسوعة التاریخ الإسلامی والحضارة الإسلامیة، المجلد الأول، الطبعة الرابعة عشرة، القاهرة: مکتبة النهضة العصریة.

الطبری. 2000م، جامع البیان فی تأویل آیات القرآن(تفسیر الطبری)، تحقیق: أحمد شاکر، بی جا: مؤسسة الرسالة.

ظاظا، حسن. بی تا، من قضایا اللغة العربیة، دمشق- بیروت: دار القلم- الدار الشامیة.

عبدالتواب، رمضان. 1376ش، مباحثی در فقه اللغه و زبان‌شناسی عربی، ترجمه: حمیدرضا شیخی، مشهد: آستان قدس رضوی.

عبدالتواب، رمضان. 1995م، التطور اللغوی: مظاهره وعلله وقوانینه، القاهرة: مکتبة الخانجی.

العزانی، خالد بن صالح محمد. 2006م، جهود الصّحابة فی اللغة، بی جا: عالم الکتب الحدیث.

فالک، جولیا. 1372ش، زبان‌شناسی و زبان: بررسی مفاهیم بنیادی زبان‌شناسی، ترجمه: خ. غلامعلی‌زاده، مشهد: آستان قدس رضوی.

الفراهیدی، خلیل بن أحمد. 1414ق، کتاب العین، شرح المخزومی و إبراهیم السامرائی، تصحیح: اسعد الطیّب، قم: باقری.

مبارک، محمد. 2000م، فی اللغة وخصائص العربیة، بیروت: دار الفکر.

معمر بن المثنی، أبوعبیدة. بی تا، مجاز القرآن، تحقیق: محمد فؤاد سزکین، القاهرة: مکتبة الخانجی.

نادری، محمد اسعد. 2005م، فقه اللغة مناهله ومسائله، بیروت: المکتبة العصریة.

یول، جورج. 1371ش، نگاهی به زبان(یک بررسی زبان‌شناختی)، ترجمه‌: ن. حیدری، تهران: سمت.

کتب انگلیسی

Comire, Bernard, the word’s major languages, new york, oxford univ.press.

 

مقالات

السامرائی، ابراهیم. 1979م، «العربیة بین العبریةوالسریانیة»، مجلة العربی، العدد 249، الکویت.

عبدالتواب، رمضان. 1404ق، «العربیة الفصحی وتحدیات العصر»، مجلة کلیة اللغة العربیة، جامعة محمد بن سعود الإسلامیة، الریاض، العددان 13-14.

هلال، عبدالغفار. بی تا، «قضیة التعریب فی القرآن الکریم»، مجلة منبر الإسلام.