مقایسه ی اثر منابع سلنیوم بر عملکرد، متابولیت های خونی و پاسخ ایمنی در گوساله های هلشتاین و هلشتاین-مونت بیلیارد

مجله پلاسما و نشانگرهای زیستی

مقاله 6، دوره 13، شماره 2 - شماره پیاپی 49، فروردین 1399، صفحه 61-74   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

معصومه خوش گفتار کفشگر کلائی؛ فرزاد میرزائی آقجه قشلاق^* ؛ جمال سیف دواتی؛ بهمن نویدشاد؛ نعمت هدایت ایوریق؛ سمیرا کرامتی جبه دار

گروه علوم دامی و صنایع غذایی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

چکیده

زمینه و هدف: مصرف مکمل‌های سلنیومی در تغذیه دام به دنبال افت عملکرد ناشی از کمبود سلنیوم جیره، بسیار مقرون به صرفه است. با پیشرفت فن‌آوری‌های تغذیه‌ای، محصولات جدید مکمل‌های سلنیومی مانند نانوسلنیوم دردسترس بوده، که نیازمند تحقیق و مقایسه با محصولات پیشین است. لذا هدف از پژوهش حاضر بررسی اثرات تغذیه منابع مختلف سلنیوم بر عملکرد، متابولیت‌های خونی و پاسخ ایمنی در گوساله‌های هلشتاین و دورگ هلشتاین-مونت بیلیارد است.
روش کار: تعداد 24 رأس گوساله شیرخوار هلشتاین و دورگ هلشتاین-مونت بیلیارد با میانگین وزنی 1±43 کیلوگرم، در قالب طرح کاملاً تصادفی مختلط، به مدت 75 روز بررسی شد. تیمارهای آزمایشی شامل: 1-جیره پایه بدون مکمل سلنیوم (دورگ هلشتاین-مونت بیلیارد)، 2-جیره پایه بدون مکمل سلنیوم (هلشتاین)، 3-جیره پایه + 3/0میلی‌گرم مکمل نانوسلنیوم در هر کیلوگرم ماده خشک (دورگ هلشتاین‌- مونت بیلیارد)، 4-جیره پایه + 3/0میلی‌گرم مکمل نانوسلنیوم در هر کیلوگرم ماده خشک (گوساله‌های هلشتاین)، 5-جیره پایه + 3/0میلی‌گرم مکمل معدنی سلنیت سدیم در هر کیلوگرم ماده خشک (دورگ هلشتاین‌-مونت بیلیارد)، 6-جیره پایه + 3/0میلی‌گرم مکمل معدنی سلنیت سدیم در هر کیلوگرم ماده خشک (هلشتاین) بودند. مصرف خوراک و وزن بدن، گلوکز، کلسترول، تری‌گلسیرید، پروتئین‌کل، اوره، گلوتاتیون پراکسیداز، لنفوسیت، نوتروفیل و مونوسیت خون اندازه‌گیری شد.
یافته‌ها: منابع مختلف سلنیوم بر عملکرد و فراسنجه‌های خونی گلوکز، کلسترول، تری‌گلسیرید، اوره و پاسخ ایمنی گوساله‌ها تأثیر معنی‌داری نداشت. اما پروتئین‌کل خون و فعالیت آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز افزایش یافت. نوع مکمل در میزان فعالیت آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز تأثیری نداشت.
نتیجه‌گیری: نوع مکمل سلنیومی بر عملکرد و پارامترهای خونی گوساله‌های هلشتاین و هلشتاین-مونت بیلیارد تأثیرگذار نبود.

کلیدواژه‌ها

ایمنی؛ سلنیوم معدنی؛ عملکرد؛ گوساله؛ نانو سلنیوم

اصل مقاله

مقدمه

مواد معدنی به اندازه ویتامین­ها مهم هستند و برای فرآیندهای بسیاری در بدن، به ویژه تعادل مایع، حفظ و نگهداری از استخوان­ها و دندان­ها، انقباض عضلانی و عملکرد سیستم عصبی ضروری هستند.آهولا و همکاران(7)، میزان نیاز بدن به این عناصر را نسبت به سن، اندازه، پایه فیزیولوژیکی(آبستنی، تولید شیر و رشد)، رفتار، گونه حیوان و ژنتیک متغیر دانستند. سلنیوم از جمله مواد معدنی کم­مصرف و ضروری می­باشد، که با بهبود ایمنی و کاهش بیماری­ها مرتبط بوده(39) و با مشارکت در ساختمان آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز نقش مهمی را در سیستم آنتی­اکسیدانی ایفا می­کند. علاوه بر نقش مهم سلنیوم در سیستم آنتی­اکسیدانی موجود زنده، سلنیوم در ساختار سلنوپروتئین­های مختلفی نظیر تیوردکسین ردوکتاز، سلنوپروتئینP، سلنوفسفات سنتتاز، سلنوپروتئین کپسول اسپرم و دیودینازهای هورمون تیروئیدی نیز حضور دارد(6). بیش از 50 سال است که سلنیوم به عنوان یک ماده مغذی برای پستانداران(41) مطرح گردیده است و کمبود این ماده معدنی منجر به بیماری عضله سفید در نشخوارکنندگان می­شود(33). سلنیوم مورد نیاز بدن عملاً از طریق تغذیه تأمین می‌شود. جذب سلنیوم از دستگاه گوارش دام به ترکیب میکروبی و فرم شیمیایی، نوع و مقدار خوراک مصرفی، مورفولوژی دستگاه گوارش، سوخت و ساز آن در بدن و همچنین به خود دام بستگی دارد(18،28). البته مقدار سلنیوم بدن دام­ها به مقدار و نوع قابل جذب سلنیوم و نیز مقدار آن در خاک نیز مربوط است(30). سلنیوم به اشکال مختلف در طبیعت وجود دارد، که شامل سلنیوم عنصری، سلنیت، سلنید، سلنات و سلنیوم آلی است. سلنیوم معدنی صرفاً برای تولید آنزیم­های حاوی سلنیوم مورد استفاده قرار می­گیرد، سلنیت­ها و سلنات­ها، سلنیوم را به صورت معدنی و به شکل نمک به بدن دام وارد می­کنند واز روده کوچک جذب می­شود و مقدار کمی از آن به سمت پروتئین بدن راه می­یابند و خیلی کم در بدن حفظ می شوند(25). فرم معدنی سلنیوم کمتر توسط میکروارگانیسم­ها جذب می­شود  هم چنین کمتر در بافت تجمع می­یابد(12). سلنیوم آلی به فرم سلنوآمیو مانند سلنو­متیونین وجود دارد و به طور فعال از مسیرهای اسیدهای آمینه جذب می­شود. سلنومتیونین از غذاهای خورده شده که توسط میکروارگانیسم­های شکمبه­ای تجزیه می­شوند، تولید می­شود و می­تواند در پروتئین­های میکروبی و اجزای دیواره سلولی نفوذ کند(26). با توجه به مشکلاتی از قبیل تبدیل شدن سلنیوم به فرم غیرمحلول آن و کاهش جذب در طول دستگاه گوارش نشخوارکنندگان هم چنین رسوب نمک­های کلسیمی در فیبرهای عضلانی، امکان استفاده از سلنیوم در درمان­ها محدود شده است. به همین دلیل تکنولوژی نانو با هدف حفظ ویژگی­های این عنصر جهت کاربردهای غذایی و دارویی، استفاده از این عنصر را در ابعاد نانو پیشنهاد کرد. طراحی و ارزیابی نانو ذرات سلنیت سدیم در شرایط آزمایشگاهی به منظور بهبود جذب سلنیوم در نشخوارکنندگان توسط رامیرز و هرناندز(38) نشان داد که انتشار سلنیوم از نانو ذرات درpH  اسیدی(کمتر از 4) بالاتر بود، که این شرایط در دسترس بودن بهتر مواد معدنی در روده کوچک را فراهم می­کند. ژانگ و همکاران(50) نشان دادند که نانو سلنیوم اثر بخشی قابل توجهی نسبت به سلنیت در تنظیم سلنوآنزیم دارد و با مصرف آن سطح سلنیوم موجود در بافت نیز بیشتر می­شود، در حالی­که سمیت آن نیز کمتر رخ می­دهد. در مطالعه­ای دیگر ژانگ و همکارانش(51) در مقایسه سلنو-متیونین با نانوسلنیوم، سمیت کمترنانوسلنیوم و تأثیر یکسان آن­ها در افزایش فعالیت سلنو آنزیم­ها را گزارش کردند. نتایج مطالعه آن­ها نشان داد که نانوسلنیوم می­تواند به عنوان یک آنتی­اکسیدان با کاهش خطر ابتلا به مسمومیت سلنیوم مورد استفاده قرار گیرد. با توجه به موارد ذکر شده و لزوم بررسی تأثیر نوع مکمل سلنیوم جیره دام­ها بر سلامت آن­ها، تحقیق حاضر با هدف بررسی اثر انواع مختلف مکمل سلنیوم(نانوسلنیوم و سدیم سلنیت) بر عملکرد، متابولیت­های خونی و پاسخ ایمنی در گوساله­های شیرخوار هلشتاین و دو رگ هلشتاین-مونت بیلیاردانجام شد.

مواد و روش­ها

پژوهش حاضر در شرکت کشت و صنعت و دامپروری مغان واقع در شهرستان پارس­آباد- استان اردبیل، در قالب یک طرح کاملاً تصادفی مختلط (3×2)، با 6 تیمار و 4 تکرار به مدت 75 روز انجام شد. تعداد 12 رأس گوساله هلشتاین با میانگین سن 1±12روز و 12رأس گوساله دورگ هلشتاین- مونت بیلیارد با میانگین سن1± 16روز و میانگین وزن بدن 1±43 کیلوگرم انتخاب شدند. گوساله­ها به 6 گروه آزمایشی 4 رأسی تقسیم شدند. جیره­های آزمایشی شامل: تیمار 1- جیره شاهد بدون مکمل سلنیوم برای گوساله­های دورگه هلشتاین-مونت بیلیارد، تیمار 2- جیره شاهد بدون مکمل سلنیوم برای گوساله­های هلشتاین، تیمار 3- جیره پایه + مقدار 3/0 میلی­گرم(44،49) مکمل نانو سلنیوم به ازای کیلوگرم ماده خشک جیره مصرفی گوساله­های دورگه هلشتاین- مونت بیلیارد، تیمار 4- جیره پایه + مقدار3/0 میلی­گرم مکمل نانو سلنیوم به ازای کیلوگرم ماده خشک جیره مصرفی گوساله­های هلشتاین، تیمار 5- جیره پایه + مقدار 3/0 میلی­گرم مکمل معدنی سلنیت سدیم به ازای کیلوگرم ماده خشک جیره مصرفی گوساله­های دورگه هلشتاین­-مونت بیلیارد، تیمار6- جیره پایه + مقدار 3/0 میلی­گرم مکمل معدنی سلنیت سدیم به ازای کیلوگرم ماده خشک جیره مصرفی گوساله­های هلشتاین. مکمل معدنی عاری از سلنیوم از شرکت کانی دام ه(تهیه کننده مکمل­های دام و طیور) واقع در استان البرز تهیه شد. نانو سلنیوم از شرکت پیشگامان نانو واقع در استان خراسان رضوی و سلنیت سدیم محصول شرکت مرک آلمان از نمایندگی آن شرکت(آز شیما) واقع در استان تهران تهیه گردید. جیره­های آزمایشی با استفاده از نرم افزار NRC گاو شیری و براساس احتیاجات غذایی یک گوساله 43 کیلوگرمی و با توجه به ترکیب شیمیایی مواد خوراکی موجود بدون مکمل معدنی سلنیوم فرموله شد(جدول 1).

 

جدول1- جیره پایه و ترکیب شیمیایی آن(درصد ماده خشک)

اقلام	درصد		ترکیب شیمیایی	درصد
ذرت	5/42	ماده خشک		7/89
جو	12	پروتئین		7/18
سبوس گندم	5	فیبر نامحلول در شوینده اسیدی		31/7
کنجاله سویا	6/37	فیبر نامحلول در شوینده خنثی		25/16
نمک	4/0	عصاره اتری		26/2
پودر صدف	1	کلسیم		62/0
مکمل ویتامینه و مواد معدنی	1	فسفر		5/0
جوش شیرین	5/0

 

شیردهی گوساله­ها روزانه در دو نوبت وعده­ی صبح و عصر(ساعت 8 و 18) و در هر وعده به مقدار 2 کیلوگرم انجام گرفت. جیره استارتر که بدون مکمل معدنی سلنیوم بود، به صورت آزاد در اختیار گوساله­ها قرار می­گرفت، تا براساس اشتها مصرف نمایند. آب آشامیدنی نیز همراه با استارتر به صورت مصرف آزاد در اختیار گوساله­ها قرار می­گرفت و تنها یک ساعت قبل تا یک ساعت پس از شیردهی از دسترسی گوساله­ها به آب جلوگیری می­گردید. مقدار 10% یونجه از روز 20 پس از تولد به صورت خرد شده در اندازه­ی قطعات 1-2 سانتی­متر به جیره استارتر گوساله­ها اضافه شد. هم چنین مکمل­ها(نانو سلنیوم و سلنیت سدیم) تا 65 روزگی همراه با وعده غذای صبح(شیر) و پس از آن در خوراک به گوساله­های دریافت کننده مکمل داده شده است. تغذیه با شیر از روز 65 پس از تولد قطع شد.گوساله­ها به مدت 10 روز پس از قطع شیر تا 75 روزگی جهت بررسی تنش­های از شیرگیری داخل طرح ماندند. با توجه به تغذیه انفرادی گوساله­ها، مقدار خوراک مصرفی هر گوساله به طور روزانه ثبت شد. خون­گیری از گوساله­ها به وسیله­ی لوله­های خلاء در دو نوبت در روز 35 و روز آخر دوره، 4 ساعت پس از تغذیه­ی صبح و از سیاهرگ جگولار انجام گرفت. نمونه­های جمع آوری شده، بلافاصله پس از انتقال به آزمایشگاه به مدت 10 دقیقه و با 3000 دور در دقیقه، سانتریفیوژ شد و نمونه­ها تا زمان آنالیز در دمای 20- درجه­ سانتی­گراد نگهداری شدند. غلظت متابولیت­هایی مانند گلوکز، اوره، تری­گلیسیرید، کلسترول و پروتئین کل در نمونه­های جمع­آوری شده تعیین شدند. فعالیت آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز با استفاده از خون کامل با استفاده از کیت مختص به خود((RANSEL تعیین شد. برای تجزیه­ی آماری داده­های به دست آمده، از نرم­افزار SAS و مدل آماری زیر استفاده شد.

Y_ijkl= µ+ sex_i + breed_j +T_K+breedj.Tk+b (x_i + ) +e_ijklمعادله 1                                                            

که در این مدل Y_ijkl= متغیر وابسته، µ₌ میانگین هر یک از مشاهدات، sex_i= اثر جنس در دو سطح،Breed_j=  اثر نژاد در دو سطح،  T_K= اثر تیماردر سه سطح، b₌ تابعیت صفت مورد برای سن حیوان، x_i=سن حیوان، ₌ میانگین سن حیوان در نمونه ها، e_ijkl= اثر اشتباه آزمایش است.

نتایج

بررسی اثر تیمارها بر میزان مصرف خوراک در جدول 2 نشان داده شده است. بر این اساس، تیمارهای آزمایشی بر روی میزان خوراک مصرفی و افزایش وزن گوساله­ها تأثیر معنی­داری نداشتند(05/0<P). اگر چه میانگین خوراک مصرفی در گوساله­های مصرف­کننده سلنیت سدیم به لحاظ عددی کمتر از گروه­های شاهد و گوساله­های دریافت کننده نانو سلنیوم بود، اما در حالت کلی تفاوت معنی­داری بین مصرف خوراک در دوره­ی اول، دوره­ی دوم و کل دوره­ی آزمایش در بین گروه­ها مشاهده نشد. با توجه به این که میانگین مصرف خوراک در گوساله­های نر مصرف کننده نانو سلنیوم بیش از سایر تیمارها و همین طور گوساله­های طرح آزمایشی بود، اما در کل بین گوساله­های نر و ماده­ طرح آزمایشی تفاوت معنی­داری دیده نشد. با مقایسه درون گروهی بین نژادهای گوساله­ نیز مشخص شد، میزان مصرف خوراک در گوساله­های نر مصرف کننده نانو سلنیوم هر دو نژاد بیشتر از گروه شاهد و گروه مصرف کننده سلنیت سدیم بود. اما این تفاوت معنی دار نبود(05/0<P). نتایج مربوط به تأثیر مکمل­های سلنیوم بر افزایش وزن روزانه گوساله­های هلشتاین و دورگ هلشتاین- مونت بیلیارد در جدول 3 نشان داده شده است. بر اساس نتایج به دست آمده، هیچ تفاوت معنی­داری بین گروه­های مصرف کننده مکمل­های معدنی سلنیوم و گروه شاهد از نظر افزایش وزن وجود نداشت هم چنین مصرف مکمل­های سلنیومی تأثیر معنی­داری بر افزایش وزن روزانه و وزن نهایی گوساله­های شیرخوار هلشتاین و دو­رگه مونت­بیلیارد­- هلشتاین نداشت(05/0<P). ولی به طور کلی گروه­های مصرف کننده نانوسلنیوم در کل دوره افزایش وزن روزانه بالاتری نسبت به گروه­ سلنیت سدیم و گروه شاهد داشتند. نتایج مربوط به تأثیر مکمل­های سلنیوم بر ضریب تبدیل غذایی روزانه گوساله­های هلشتاین و دو رگ هلشتاین- مونت بیلیارد در جدول 4 نشان داده شده است. بر این اساس، نتایج نشان داد که هیچ تفاوت معنی­داری بین گروه­های مصرف کننده مکمل­های معدنی سلنیوم و گروه شاهد وجود نداشته و مصرف مکمل­های سلنیومی تأثیر معنی­داری بر ضریب تبدیل غذایی گوساله­های شیرخوار هلشتاین و دو­رگه مونت­بیلیارد­- هلشتاین نداشت(05/0<P). در طول دوره، گروه مصرف کننده نانو سلنیوم ضریب تبدیل غذایی بهتری نسبت به سایر گروه­های آزمایشی داشت. نتایج مربوط به تأثیر مکمل­های سلنیوم بر فراسنجه­های خونی گوساله­های هلشتاین و دو رگه هلشتاین- مونت بیلیارد در جدول 5 نشان داده شده است. مطابق این جدول، نتایج نشان داد که اثر سن اولیه، جنس و نژاد تأثیری بر نوع مکمل مصرفی  نداشت. نتایج اثر مصرف مکمل­های سلنیوم بر غلظت پروتئین کل سرم نیز در روز 35 خون­گیری نشان داد که اثر معنی­داری بین گروه­هایی که مکمل سلنیوم را دریافت می­کردند و گروه شاهد وجود نداشت(05/0<P). اما در روز 75 غلظت پروتئین خون گروه­های مصرف کننده مکمل نانوسلنیوم و سلنیت سدیم و گروه شاهد باهم تفاوت معنی­داری داشتند(05/0>P). نتایج مربوط به تأثیر مکمل­های سلنیوم بر پاسخ ایمنی گوساله­های هلشتاین و دو رگه هلشتاین- مونت بیلیارد در جدول 6 نشان داده شده است. مطابق این نتایج، استفاده از مکمل­های سلنیوم تأثیر معنی­داری بر روی پارامترهای لنفوست، نوتروفیل و مونوسیت خون گروه­های آزمایشی نداشت(05/0<P).

بحث و نتیجه گیری

فوکینگ و همکاران (15) و جونیپر و همکاران(22) بیان نمودند که منبع یا سطح سلنیوم بر مصرف خوراک اثر معنی­داری ندارد، که با نتایج مطالعه حاضر در یک راستا قرار دارد. ویگنولاو همکاران(49) نیز تفاوت معنی­داری در خوراک مصرفی بره­های دریافت کننده 3/0 و 45/0 میلی­گرم در کیلوگرم سلنیوم به صورت مخمر سلنیومی و سلنیت سدیم مشاهده نکردند. در مطالعه­ای دیگر، شیو همکاران (44) با افزودن 3/0 میلی­گرم در کیلوگرم سلنیوم به جیره پایه علوفه­ای خوراک بزها افزایش مصرف خوراک روزانه را مشاهده نمودند. این محققین هم چنین بر توان بالاتر نانو سلنیوم و سپس مخمر سلنیومی نسبت به سلنیت سدیم در بهبود مصرف خوراک تأکید نمودند. امیری­فرد و همکاران(1) نیز بیان کردند که استفاده از مکمل معدنی سلنیوم _– ویتامین E در گاوهای شیری تأثیری بر ماده خشک مصرفی و افزایش وزن نداشت، اما در حالت استفاده مکمل بدون چربی و به همراه چربی به ترتیب باعث افزایش تولید شیر از 77/36 به 87/40 کیلوگرم در روز و از 93/33 به 7/37 کیلوگرم در روز شد. نجف نژاد و همکاران(5) بیان کردند افزودن سلنیوم تأثیری بر ماده خشک مصرفی، تغییرات وزن بدن، امتیاز بدنی دام، فراسنجه­های خونی و قابلیت هضم پروتئین نداشت، ولی مکمل آلی و نانوسلنیوم موجب افزایش در تولید شیر و مقدار درصد چربی شیر، پروتئین و تعداد سلول بدنی شیر و افزایش قابلیت هضم شد. علی عربی و علی­محمدی(2) هم راستا با تحقیق حاضر، مشاهده کردند که افزودن سـلنیوم در جیره غذایی بره­ها، از نظر افزایش وزن روزانه و وزن نهایی تفاوت آماری معنی­داری را بین تیمارها و گـروه شاهد ایجاد نکرد. وینگولا و همکاران(49) نیز تفاوت معنی­داری در افزایش وزن بره­های دریافـت کننـده 3/0 و 45/0 ppm سـلنیوم علاوه بر جیره پایه حاوی 13/0 ppm سـلنیوم مـشاهده نکردنـد. کومار و همکاران(29) بیان کردندکه مقدار 15/0 و3/0 ppm سلنیوم به صورت سلنیت سلنیوم به جیـره پایه حاوی 19/0 ppm سلنیوم نیز تأثیری بـر نـرخ رشـد بره­های در حال رشد نداشـت. آواده و همکاران(10) و جونیپر و همکاران(22) نیز گزارش کردند که منابع با سطوح مختلف سلنیوم تأثیر معنی­داری بر افزایش وزن گوساله­ها نداشت. نجف­نژاد و همکاران(4) نیز با بررسی بر روی گاوهای هلشتاین مشاهده کردند که استفاده از منابع مختلف سلنیوم در جیره غنی از اسیدهای چرب غیراشباع، تأثیر معنی­داری بر افزایش وزن نداشت. آن­ها اعلام کردند که سطوح و منابع مختلف سلنیوم در جیره و نوع آن تأثیری بر افزایش وزن گاوهای شیری و افزایش وزن گوساله­ها نداشت.

جدول 2- تأثیر مکمل­های سلنیوم بر روی میزان خوراک مصرفی روزانه گوساله هلشتاین و دو رگ هلشتاین- مونت بیلیارد (بر حسب گرم بر کیلوگرم)

		دوره اول	دوره دوم	کل دوره
نژاد	دو رگ مونت	14/74 ± 7/988	88/74 ± 1/1414	58/58 ± 6/1320
	هلشتاین	14/74 ± 9/914	88/74 ± 3/1319	58/58 ± 07/1244
تیمار	شاهد	70/89 ± 9/1034	5/90 ± 8/1365	80/70 ± 76/1323
	نانو سلنیوم	70/89 ± 3/989	5/90 ± 1/1484	80/70 ± 45/1352
	سلنیت سدیم	70/89 ± 3/831	5/90 ± 2/1250	80/70 ± 83/1170
اثرات متقابل
	شاهد	8/132 ± 5/1002	5/90 ± 8/1507	8/9±132/1388
مونت بیلیارد	نانو سلنیوم	8/132 ± 3/920	5/90 ± 7/1652	8/4±132/1390
	سلنیت سدیم	8/713±132	5/90 ± 1382	8/6±132/1182
	شاهد	8/837±132	5/90 ± 8/1423	8/6±132/1258
هلشتاین	نانو سلنیوم	8/132 ± 3/858	5/90 ± 5/1515	8/5±132/1345
	سلنیت سدیم	8/132 ± 5/749	5/1318±90	8/1159±132
	اثر نژاد	74/0	78/0	67/0
معنی­داری	اثر تیمار	12/0	12/0	07/0
	اثر متقابل نژاد-تیمار	45/0	50/0	33/0

جدول 3- تأثیر مکمل­های سلنیوم بر روی افزایش وزن روزانه گوساله هلشتاین و دو رگ هلشتاین- مونت بیلیارد (بر حسب گرم بر کیلوگرم)

		دوره اول	دوره دوم	کل دوره
نژاد	دو رگ مونت	03/0 ± 406/0	04/0 ± 824/0	02/0 ± 593/0
	هلشتاین	03/0 ± 440/0	04/0 ± 789/0	02/0 ± 586/0
تیمار	شاهد	41/0 ± 432/0	05/0 ± 814/0	03/0 ± 581/0
	نانو سلنیوم	41/0 ± 439/0	05/0 ± 814/0	03/0 ± 596/0
	سلنیت سدیم	41/0 ± 398/0	05/0 ± 794/0	03/0 ± 591/0
اثرات متقابل
	شاهد	7/0 ± 421/0	63/0 ± 853/0	81/0 ± 667/0
مونت بیلیارد	نانو سلنیوم	7/0 ± 442/0	63/0 ± 842/0	81/0 ± 672/0
	سلنیت سدیم	7/0 ± 353/0	63/0 ± 796/0	81/0 ± 644/0
	شاهد	7/0 ± 442/0	63/0 ± 796/0	81/0 ± 657/0
هلشتاین	نانو سلنیوم	7/0 ± 435/0	63/0 ± 785/0	81/0 ± 653/0
	سلنیت سدیم	7/0 ± 443/0	63/0 ± 792/0	81/0 ± 657/0
	اثر نژاد	15/0	21/0	16/0
معنی داری	اثر تیمار	58/0	54/0	83/0
	اثر متقابل نژاد-تیمار	06/0	08/0	05/0

جدول 4- تأثیر مکمل­های سلنیوم بر روی ضریب تبدیل غذایی روزانه گوساله هلشتاین و دو رگ هلشتاین- مونت بیلیارد

		دوره اول	دوره دوم	کل دوره
نژاد	دو رگ مونت	22/41 ± 92/596	5/133 ± 4/2010	17/67±75/1159
	هلشتاین	22/41 ± 08/598	5/133 ± 1627	17/67±67/1025
تیمار	شاهد	84/49 ± 675	33/161 ± 4/2048	15/81±1152
	نانو سلنیوم	84/49 ± 572	33/161 ± 1/1671	15/81±4/1026
	سلنیت سدیم	84/49 ± 545	33/161 ± 9/1736	15/81±1099
اثرات متقابل
	شاهد	07/0±658	23/0 ± 2340	11/0 ± 1230
مونت بیلیارد	نانو سلنیوم	07/0±535	23/0 ± 1740	11/0 ± 990
	سلنیت سدیم	07/0±564	23/0 ± 1950	11/0 ± 1250
	شاهد	07/0±703	23/0 ± 75/1	11/0 ± 1080
هلشتاین	نانو سلنیوم	07/0±609	23/0 ± 60/1	11/0 ± 1050
	سلنیت سدیم	07/0±525	23/0 ± 1520	11/0 ± 940
	اثر نژاد	96/0	12/0	12/0
معنی داری	اثرتیمار	17/0	18/0	57/0
	اثر متقابل نژاد- تیمار	43/0	24/0	35/0

 

جدول 5- تأثیر مکمل­های سلنیوم بر روی فراسنجه­های خونی گوساله هلشتاین و دو رگ هلشتاین- مونت بیلیارد در پایان دوره

		گلوگز (میلی­گرم در دسی­لیتر)	کلسترول (میلی­گرم در دسی­لیتر)	تری­گلسیرید (میلی­گرم در دسی­لیتر)	اوره (میلی­مول در لیتر)	پروتئین کل (گرم در دسی­لیتر)	گلوتاتیون پراکسیداز (واحد درگرم هموگلوبین)
نژاد	دورگ مونت	17/4 ± 75/93	12/4 ± 75/65	79/1 ± 25/18	51/1 ± 08/24	10/0 ± 1/6	4 ± 781/67
	هلشتاین	17/4 ± 75/97	12/4 ± 33/66	79/1 ± 33/19	51/1 ± 41/21	10/0 ± 3/6	4 ± 524/70
تیمار	شاهد	04/5 ± 62/86	97/4 ± 37/61	16/2 ± 16	83/1 ± 37/20	12/0b ± 912/5	84/ 4b  ±735/39
	نانوسلنیوم	04/5 ± 87/105	97/4 ± 87/67	16/2 ± 12/21	83/1 ± 62/23	12/0a ± 525/6	84/4a ± 696/86
	سلنیت سدیم	04/5 ± 75/93	97/4 ± 87/68	16/2 ± 25/19	83/1 ± 25/24	12/0ab ± 12/162/6	84/4a ± 026/81
اثرات متقابل
مونت بیلیارد	شاهد	40/7 ± 5/89	12/7 ± 5/58	2/3 ± 75/13	75/2 ± 75/21	17/0 ± 675/5	28/ 7b ±92/38
	نانوسلنیوم	40/7 ± 103	12/7 ± 75/64	2/3 ± 75/21	75/2 ± 75/25	17/0 ± 575/6	28/ 7a ±58/85
	سلنیت سدیم	40/7 ± 75/88	12/7 ± 74	2/3 ± 25/19	75/2 ± 75/24	17/0 ± 05/6	28/ 7a ±84/78
هلشتاین	شاهد	40/7 ± 75/85	12/7 ± 25/64	2/3 ± 25/18	75/2 ± 19	17/0 ± 95/5	28/7b ± 55/40
	نانوسلنیوم	40/7 ± 75/108	12/7 ± 71	2/3 ± 50/20	75/2 ± 5/21	17/0 ± 475/6	28/7a±81/87
	سلنیت سدیم	40/7 ± 75/98	12/7 ± 75/63	2/3 ± 25/19	75/2 ± 75/23	17/0 ± 075/6	28/7a±22/83
معنی­داری	اثر نژاد	49/0	92/0	86/0	30/0	10/0	77/0
	اثر تیمار	05/0	52/0	23/0	33/0	01/0	001/0
	اثر متقابل نژاد-تیمار	22/0	68/0	57/0	66/0	02/0	0002/0

 

جدول 6- تأثیر مکمل­های سلنیوم بر روی پاسخ ایمنی گوساله هلشتاین و دو رگ هلشتاین- مونت بیلیارد در پایان دوره

		لنفوسیت (درصد)	نوتروفیل (درصد)	مونوسیت (درصد)
نژاد	دو رگ مونت	29/3 ± 5/63	25/3 ± 35	16/0 ± 583/1
	هلشتاین	29/3 ± 5/65	25/3 ± 92/32	16/0 ± 5/1
تیمار	شاهد	98/3 ± 750/61	91/3 ± 750/37	19/0 ± 5/1
	نانو سلنیوم	98/3 ± 375/66	91/3 ± 125/33	19/0 ± 625/1
	سلنیت سدیم	98/3 ± 375/65	91/3 ± 33	19/0 ± 5/1
اثرات متقابل
	شاهد	2/5 ± 75/66	2/5 ± 32	25/0 ± 25/1
مونت بیلیارد	نانو سلنیوم	2/5 ± 25/59	2/5 ± 39	25/0 ± 2
	سلنیت سدیم	2/5 ± 5/64	2/5 ± 34	25/0 ± 5/1
	شاهد	2/5 ± 75/56	2/5 ± 5/41	25/0 ± 75/1
هلشتاین	نانو سلنیوم	2/5 ± 5/73	2/5 ± 25/25	25/0 ± 25/1
	سلنیت سدیم	2/5 ± 25/62	2/5 ± 32	25/0±0  5/1
معنی داری	اثر نژاد	96/0	96/0	58/0
	اثر تیمار	59/0	57/0	86/0
	اثر متقابل نژاد-تیمار	33/0	36/0	22/0

 

بر خلاف نتایج این تحقیق و سایر تحقیقات گذشته، مهرکش و همکاران(3) بیان کردند که استفاده از مخمر سلنیوم در دوره بعد از تولد باعث بهبود افزایش وزن گوساله شد. شین و همکاران(44) نیز اعلام کردند که افزودن 3/0 میلی گرم در کیلوگرم سلنیوم بر پایه جیره علوفه­ای باعث افزایش وزن روزانه بیشتر در بزها شد. در مطالعه­ای دیگر، گویت و همکاران (17) نیز گزارش کردند استفاده از مخمر سلنیوم باعث بهبود افزایش وزن گوساله­ها شد. کومار و همکاران(29) هم­راستا با نتایج تحقیق حاضر، بیان کردند که مقدار 15/0 و3/0 ppm سلنیوم به صورت سلنیت سلنیوم به جیـره پایه حاوی 19/0 ppm سلنیوم نیز تأثیری بـر نـرخ رشـد و ضـریب تبدیل غذایی بره­های در حال رشد نداشـت. وینگولا و همکاران(49) نیز تفاوت معنی­داری در ضـریب تبدیل غذایی بره­های دریافـت کننـده 3/0 و 45/0 ppm سـلنیوم علاوه بر جیره پایه حاوی 13/0 ppm سـلنیوم مـشاهده نکردنـد. علی عربی و علی­محمدی (8) مشاهده کردند که افزودن سـلنیوم در سطوح 06/0، 2/0، 4/0 قسمت در میلیون، از نظر افزایش ضریب تبدیل غذایی، تفاوت آماری معنی­داری را بین تیمارها و گـروه شاهد در بره­های نر مهربان ایجاد نکرد. بر خلاف نتایج این تحقیق و سایر تحقیقات گذشته مهرکش و همکاران (3) بیان کردند که استفاده از مخمر سلنیوم در دوره بعد از تولد باعث بهبود ضریب تبدیل غذایی گوساله شد. بین میزان غلظت سلنیوم و فعالیت گلوتاتیون پراکسیداز در خون ارتباط مستقیمی وجود دارد و فعالیت این آنزیم بعنوان شاخص مهمی برای وضعیت دام در نظر گرفته می­شود(35، 34). مطابق با نتایج به دست آمده، در پژوهش­های دیگری، کین و همکاران(36) با افزودن مقدار 1/0 قسمت در میلیون سلنیوم به جیره­ حاوی 06/0 قسمت در میلیون سلنیوم به صورت آلی و معدنی در بره­های پرواری، روونتری و همکاران(40) با استفاده از شربت سلنیوم از منبع سلنیت سدیم به صورت هفتگی در تغذیه گاوهای هرفورد به میزان 20میلی­گرم و بکو همکاران(11) در گوساله­های حاصل از گاوهای دریافت ­کننده 26/0قسمت در میلیون سلنیوم، افزایش در فعالیت گلوتاتیون پراکسیداز را گزارش کردند. گوانتر و همکاران(16) با مصرف سلنومتیونین در گاوهای آبستن بالا رفتن غلظت سلنیوم و گلوتاتیون پر اکسیداز در گوساله­های آن­ها را تأیید نمودند. در این تحقیق آن­ها بیان کردند که سلنو متیونین بیشتر از سلنیت سدیم، سلنیوم سرم را در گوساله­ها بالا می­برد. ولی در مورد گلوتاتیون پراکسیداز افزایش معنی­دار نبود.نتایج مربوط به بررسی اوره­ خون نیز نشان داد که تفاوت معنی­داری بین گروه تیمار و گروه­های مصرف­کننده مکمل­های سلنیومی وجود نداشت. نتایج تحقیق حاضر خلاف نتایج تحقیق اسلاویک و همکاران(45) بود، این محققین گزارش نمودند که سلنیوم بر روی هیچ کدام از فراسنجه­های بیوشیمیایی و هماتولوژی به جز اوره خون و گلوتاتیون پراکسیداز تأثیر نگذاشته و سطح اوره خون در گاوهایی که سلنیت سدیم استفاده کرده بودند، نسبت به گاوهایی که مخمر سلنیوم دریافت کرده بودند افزایش یافته بود. در نتیجه منابع سلنیوم مختلف بر روی مقدار اوره خون حیوانات موثر بوده است. بر خلاف نظر اسلاویک، جونیپر و همکاران(21) گزارش کردند که اوره سرم خون در گاوهایی که مخمر سلنیوم دریافت کرده بودند، بیشتر از گاوهایی بود که سلنیوم را بصورت سلنیت سدیم دریافت کرده بودند. اوره یک منبع محلول برای تولید آمونیاک است که در تغذیه نشخوارکنندگان استفاده می­شود. جیره­های حاوی پروتئین بالا یا کربوهیدرات­ پایین، می­تواند سبب افزایش اوره­ خون گردد. نتایج مربوط به گلوکز خون نیز نشان داد که تفاوت معنی­داری از نظر میزان گلوکز بین تیمارهای مصرف کننده مکمل سلنیوم و تیمار شاهد وجود نداشت، اما میزان افزایش گلوکز در گروه مصرف­کننده نانو سلنیوم بیشتر از گروه مصرف­کننده سلنیت سدیم بوده است. علی محمدی و همکاران(8) و مهری و همکاران(32) نیز عدم مشاهده اثر معنی­دار مکمل سلنیوم بر غلظت گلوکز خون بره را گزارش نموده­اند. بر خلاف نتایج تحقیق حاضر و سایر تحقیقات، جونیپر و همکاران(21) گزارش کردند که گلوکز سرم خون در گاوهایی که سلنیوم را به صورت سلنیت سدیم دریافت کرده بودند، بیشتر از گاوهایی بود که سلنیوم را به صورت مخمر سلنیوم دریافت کرده­ بودند. غلظت گلوکز خون به فاکتورهای زیادی بستگی دارد که نتیجه یک تعادل میان ورود و خروج گلوکز از چرخه است. اگر چه تغییرات گلوکز خون در سطح وسیعی از بیماری­ها رخ می­دهد، اما سطح طبیعی آن منجر به یک تعادل بسیار دقیق در سیستم هورمونی می­شود. کاهش یا افزایش گلوکز خون باعث عدم تعادل هورمونی شده و این عدم تعادل هورمونی بر روی متابولیسم کربوهیدرات­ها تأثیرگذار می­باشد(24). الدون(14) اظهار داشت که در فصل زمستان سطح سرمی گلوگز گاوها بالاست. برخی محققین نیز عقیده دارند، دلیل کاهش گلوکز در فصول گرم سال به علت کاهش مصرف خوراک و افزایش میزان تنفس در شرایط گرم محیطی(عضلات تنفسی گلوکز بیشتری مصرف می­کنند) می­باشد(23،42). میانگین غلظت گلوکز خون گوساله­های 13 تا 83 روزه در محدوده 7/39 تا 1/100 میلی­گرم در دسی­لیتر بیان شده است(27،31). شاید بتوان علت تفاوت­های ناشی از افزایش یا کاهش گلوکز را به نوع دام و تفاوت بین متابولیسم نشخوارکنندگان جوان و بالغ نسبت داد و از طـرف دیگر غلظت گلوکز خون به مقدار مـاده خشـک مصرفی نیز وابسته اسـت. از نظر غلظت تری­گلیسیرید و کلسترول خون نیز تفاوت معنی­داری بین تیمار شاهد و تیمارهای مصرف کننده مکمل سلنیوم مشاهده نشد. بر خلاف نتایج تحقیق حاضر، کین و همکاران(37) اعلام کردند که افزودن مکمل­های سلنیومی در جیره­های غذایی بره­ها سبب کاهش میزان کلسترول و سایر فراسنجه­های خونی شد. ایزوکاو همکاران(20) نیز اثر سلنیوم را بر متابولیسم لیپید در موش­های تغذیه شده با مقادیر زیاد کلسترول بررسی نموده و گزارش کردند که سلنیوم باعث کاهش غلظت تری گلیسیرید و کلسترول در سرم شد. ســطح پــروتئین پلاســما نشان دهنـده وضـعیت آنابولیسـم و کاتابولیسـم پروتئین در بدن است. نولس و همکاران(27) میانگین پروتئین کل سرم را در محدوده طبیعی بین 4/4 تا 1/7 گرم بر دسی­لیتر در گوساله­های 13 تا 83 روزه بیان کردند. سطح پروتئین پلاسمای خون درهر زمـان تـابعی از تعـادل هورمـونی، وضـعیت تغذیـه­ای، تعـادل آب و سـایر عوامـل مـؤثر بـرسلامت حیوان است. شیند و همکاران(43) با مصرف 3/0 میلی­گرم در کیلوگرم ماده خشک سلنیوم به صورت سلنیت سدیم در جیره گاومیش­های جوان تغییری در تعداد گلبول­های قرمز، گلبول­های سفید، هماتوکریت و غلظت هموگلوبین مشاهده نکردند که با نتایج مطالعه حاضر همسو بود. جونیپر و همکاران(21) نیز تفاوت معنی­داری را در تعداد گلبول­های قرمز، گلبول­های سفید، هماتوکریت و غلظت هموگلوبین به ترتیب در گاوهای شیری، گوشتی و گوسفند مشاهده نکردند. مهری و همکاران(32) نیز در مطالعه­ای تغییری در فراسنجه­های ذکر شده مشاهده نکردند. ون­آس و همکاران(46) گزارش کردند که کمبود سلنیوم منجر به کاهش پاسخ ایمنی از طریق اختلال در فعالیت نوتروفیل­ها، ماکروفاژها و لوکوسیت­ها می­گردد. وییراسلیس(47) با بررسی عملکرد و پاسخ ایمنی در گوساله­های شیرخوار تغذیه شده با سلنیوم دریافتند که مکمل سلنیوم به عنوان یک محرک رشد عمل نکرده، ولی در طول مرحله­ آزمایش باعث بهبود عملکرد سیستم ایمنی بدن گوساله­ها شده است. هانگ و همکاران(19) نشان دادند که نانو ذرات سلنیوم اثرات معنی­داری بر روی پاکسازی رادیکال­های آزاد از طریق نوتروفیل دارد. در اثر کمبود سلنیوم توانایی کشتن باکتری­ها توسط نوتروفیل­ها کاهش می­یابد(9) و کاهش نوتروفیل­ها در اثر کمبود سلنیوم را به سطح پایین آنزیم گلوتاتیون پر اکسیداز مربوط می­دانند، که این امر نشان دهنده نقش سلنیوم است(37).

نتایج پژوهش حاضر نشان داد که افزودن مکمل سلنیوم به جیره گوساله­ها، از نظر میزان مصرف ماده خشک و ضریب تبدیل غذایی و پاسخ ایمنی تأثیر معنی­داری نداشت. ازنظر وضعیت آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز اختلاف معنی­داری در بین گوساله­های مصرف­کننده مکمل­های معدنی با گروه شاهد وجود داشت. اما بین گروه­های مصرف­کننده نانو سلنیوم و سلنیت سدیم تفاوت معنی­داری وجود نداشت. میزان فعالیت آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز، در گوساله­های نژاد هلشتاین بیشتر از گوساله­های دورگه هلشتاین- مونت بیلیارد بوده و در پایان دوره گروه مصرف کننده نانوسلنیوم نسبت به گروه سلنیت سدیم میزان فعالیت آنزیمی بالاتری داشتند. شاید بتوان تفاوت­ نتیجه تحقیق حاضر با سایر تحقیقات انجام شده را ناشی از طول دوره تحقیق، فصل تحقیق، نوع مکمل مورد استفاده، نوع دام و مقدار سلنیوم جیره دانست.

مراجع

1-امیری فرد، ر.، خوروش، م.، ریاسی، ا.، رحمانی، ح.، فروزمند، م.1390. اثر متقابل ویتامینE- سلنیوم با چربی در جیره­های گاوهای دوره انتقال بر تولید و ترکیب شیر و مصرف خوراک. همایش ایده­های نو در کشاورزی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان. دانشکده خوارسگان.

2-علی عربی، ح.، فدایی­فر، ا. 1394.اثر قرص آهسته رهش روی، سلنیوم و کبالت بر برخی فراسنجه­های خونی و عملکرد بره­های نرو ماده مهربان.  نشریه پژوهشهای علوم دامی ایران. جلد7 . شماره1. ص33-23.

3-مهرکش، م.، فروزنده شهرکی، ا.، قلمکاری، غ.، پیرستانی، ا. 1389. تأثیراستفاده از مخمر سلنیوم در دوره انتقالی گاوهای هلشتاین بر روی عملکرد گوساله­های تازه متولد شده. همایش ایده­های نو در کشاورزی. دانشگاه واحد اسلامی اصفهان. دانشکده کشاورزی خوارسگان.

4-نجف نژاد، ب.، علی عربی، ح.، طباطبایی، م.، تقی زاده، ا.، علیپور، د.، زابلی، خ. 1395. اثر منابع مختلف سلنیوم بر فراسنجه­های خونی و پاسخ آنتی­اکسیدانی گاوهای شیری هلشتاین، نشریه پژوهشهای علوم دامی، جلد 26. شماره 2. ص 57-45. 

5-نجف نژاد، ب.، علی عربی، ح.، تقی زاده، ا.، علیپور، د.1393. مقایسه اثر منابع مختلف سلنیوم در جیره­های غنی از پنبه دانه بر قابلیت هضم ظاهری موادمغذی، صفات عملکردی و فراسنجه­های خونی در گاوهای شیرده هلشتاین. نشریه پژوهش در نشخوارکنندگان، جلد دوم. شماره دوم. ص98-79.

6.Ahmed, Z., Malhi,M.,Soomro, S.A., Gandahi, J.A., Arijo, A., Bhutto,B., et al. (2016). Dietary selenium yeast supplementation improved some villi morphological characteristics in duodenum and jejunum of young Goats. J Anim Plant Sci, 26(2); 382-387.

7.Ahola, J. K., Baker, D., Burns, SP. D.,  Mortimer, R. G.,  Enns, R. M., Whittier, J. C. (2004). Effect of copper, zinc, and manganese supplementation and source on reproduction, mineral status, and performance in grazing beef cattle over a two-year period123. J Anim Sci, 82(8); 2375-2383.

8.Alimohamady, R., Aliarabi, H., Baharin, A., Dezfoulian, A. H. (2013). Influence of different amounts and sources of selenium supplementation on performance, some blood parameters, and nutrient digestibility in lambs. Biol Trace Elem Res, 154(1); 45-54.

9.Arvillomi, H., Poikonen, K., Jokinen, I. (1983). Selenium and Immune function in humans. Infection Immunology, 4; 185-189.

10.Awadeh, F. T., Kincaid, R. L., Johnson, K. A. (1998). Effect of level and sources of dietary selenium on concentrations of thyroid hormones and immunoglobulin in beef cows and calves. J Anim Sci, 76; 1204-1215.

11.Beck, P. A., Wistuba, T. J., Davis, M. E., Gunter, S. A. (2003). Effect of selenium supplementation of beef cows on immune responses of weaned beef calves. J  Anim  Sci, 81 (Suppl. 2); 8 (Abstr).

12.Behne, D., Kyriakopoulos, A., Scheid, S.,  Gessner, H. (1991). Effects of chemical form and dosage on the incorporation of selenium into tissue proteins in rats. J Nut, 121; 806-814.

13.Dominguez-Vara, I. A., Gonzalez-Munoz, S. S., Pinos-Rodriguez, J. M., Borquez-Gastelum, J. L.,  Barcena-Gama, R., Mendoza-Martinez, G. (2009). Effects of feeding selenium-yeast and chromium-yeast to finishing lambs on growth, carcass characteristics, and blood hormones and metabolites. Anim Feed Sci Technol, 152; 42-49.

14.Eldon, J., Thorsteinsson, T.H., Olafsson, T.H. (1988). The concentration of blood glucose, urea, calcium and magnesium in milking dairy. J Vet Med, 35; 44-53.

15.Fokkink, W.B., Hill, T.M. Bateman, H.G. Aldrich, J.M., Schlotterbeck, R.L. (2009). Selenium yeast for dairy calf feeds. Anim Feed Sci Technol, 153; 228-235.

16.Gunter, S.A., Beck, P.A., Phillips, J.M. (2003). Effects of supplementary selenium source on the performance of blood measurements in beef cows and their calves. J  Anim Sci, 81; 856-864.

17.Guyot, H., Spring, P., Andrieu, S., Rollin, F. (2007). Comparative responses to sodium selenite and organic selenium supplements in Belgian Blue cows and calves. ELives Sciencs, 111: 259-263.

18.Hakkarainen, J. (1993). Bioavailability of selenium Norwegian. J Geol,11; 21-35.

19.Huang, B., Zhang, J., Hou, J. (2003). Free radical scavenging efficiency of Nano-Se in vitro. Free Radic Biol Med, 35(17); 805-813.

20.Iizuka, Y, Sakurai, E., Tanaka,Y. (2001). Effect of selenium on serum, hepatic and lipoprotein lipids concentration in rats fed on a

 

high-cholesterol diet. Yakugaku Zasshi, 121(1); 93-96.

22.Juniper, D.T., Jones, R. H., Phipps, A. K., Bertin, G. (2006). Selenium supplementation of lactating cows: effect on selenium concentration in blood, milk, urine, and feces. J Dairy Sci, 89; 3544-3551.

23.Juniper, D. T., Phipps, R. H., Ramos-Morales, E., Bertin, G. (2008). Selenium persistency and speciation in the tissues of lambs following the withdrawal of dietary high-dose selenium-enriched yeast. Animal, 2;375-380.

24.Kamal, T.H., Johnson, H.D., Ragsdale, R.C. (1962). Metabolic reactions during thermal stress (35 to 95 °F) in dairy animals acclimated at 50° and 80 °F. Missouri Agricultural Experimental Station. Research Bulletin, 785; 1-114.

25.Kaneko, J. J., Harvey, J. W., Bruss, M. L. (2008). Clinical Biochemistry of Domestic Animals. 6^th ed. Acad. Press, London.

26.Khan, Z., Hussain, A., Ashraf, M., McDowell, L. (2006). Mineral status of soils and forages in Southwestern Punjab-Pakistan: Micro-minerals. Asian-Australas J Anim Sci, 19; 1139-1147.

27.Kim, J., Van Soest, P. J., Combs G. F. (1997). Studies on the effects of selenium on rumen microbial fermentation in vitro. Biol Trace Elem Res, 56(2); 203-213.

28.Knowles, T. G., Edwards, J. E., Bazeley, K. J., Brown, S. N., Butterworth, A.,  Warriss, R. D. (2000). Changes in the blood biochemical and haematological profile of neonatal calves with age. Vet Rec, 147; 593-598.

29.Koenig, K. M., Rode, L. M., Cohen, R. D. H., Buckley, W. T. (1997). Effects of diet and

chemical form of selenium on selenium metabolism in sheep. J Anim Sci, 75; 817-827.

30.Kumar, N., Garg, A. K., Mudgal, V. (2008). Effect of different levels of selenium supplementation on growth rate, nutrient utilization, blood metabolic profile, and immune response in lambs. Biol Trace Elem Res, 126; S44-56.

31.Mahan, D.C., Kim, Y.Y. (1996). Effect of inorganic and organic selenium at two dietary levels on reproductive performance and tissue selenium concentrations in first parity gilts and their progeny. J Anim Sci, 74; 2711-2718.

32.Mohri, M., Sharifi, K., Eidi, S. (2007). Hematology and serum biochemistry of Holstein dairy calve: Age related changes and comparison with blood composition in adults. Res Vet Sci, 83; 30-39.

33.Mohri, M., Ehsani, A., Norouzian, M. A., Bami, M. H., Seifi, H. A. (2011). Parenteral selenium and vitamin E supplementation to lambs: hematology, serum biochemistry, performance, and relationship with other trace elements. Biol Trace Elem Res, 139(3); 308-316.

34.Muth, O. H., Oldfield, J. E., Remmert, L. F., Schubert, J.R. (1958). Effects of selenium and vitamin E on white muscle disease. Science, 128; 1090.

35.Oblitas, F., Contreras, P.A., Bohmwald, H., Wittwer, F. (2000). Effect of selenium supplementation on blood glutathione peroxidase (GSH-Px) activity and weight gain in heifers. Arch Med Vet, 32(1); 55-62.

36.Puls, R. (1994). Mineral levels in animal health: diagnostic data, 2^nd ed. Sherpa International, Clearbrook. British Columbia.

37.Qin, S., Gao, J., Huang, K. (2007). Effects of different selenium sources on tissue selenium concentrations, blood GSH-Px activities and plasma interleukin levels in finishing lambs. Biol Trace Elem Res, 116(1); 91-102.

38.Radostitis, O. M., Gay, C. C., Blood, D. C., Hinchcliff, K.W. (2000). Veterinary medicine: A textbook of the diseases of cattle, sheep, pigs, goats and horses. 11^th ed. Saunders Ltd.

39.Ramirez-Mella, M. Hernandez-Mendo, O. (2010). Nanotechnology on animal production. Trop Subtrop Agroecosyst, 12; 423-429.

40.Rayman, M.P. (2000). The importance of selenium to human health. Lancet Neurol, 356 (15);233-234.

41.Rowntree, J. E., Hill, G. M., Hawkins, D. R., Link, J. E., Rincker, M. J., Bednar, G.W. (2004). Effect of Se on selenoprotein activity and thyroid hormone metabolism in beef and dairy cows and calves. J Anim Sci, 2; 2995-3005.

42.Schwarz, K., Foltz, C. M. (1957). Selenium as an integral part of factor 3 against dietary necrotic liver degeneration. J Am Chem Soc, 79 (12); 3292-3293.

43.Shaffer, L., Roussel, J. D., Koonce, K. L. (1981). Effects of age, Temperature, Season and breed on blood characteristics of dairy cattle. J Dairy Sci, 64; 62-70.

44.Shinde, P. L., Dass, R. S., A. K. Garg, (2009). Effect of vitamin E and selenium supplementation on hematology, blood chemistry and thyroid hormones in male buffalo (Bubalus bubalis) calves. J Anim Feed Sci, 18; 241-256.

46.Shi, L., Xun, W., Yue, W., Zhang,  C., Ren, Y., Liu, Q., Wang, Q. (2011). Effect of sodium selenite, Se-yeast and nano-elemental selenium on growth performance, Se concentration and antioxidant status in growing male goats. Small Rumin Res, 96; 49-52.

47.Slavik, P., Illek, J., Brix, M., Hlavicova, J., Rajmon, R., Jilek, F. (2008). Influence of organic versus inorganic dietary selenium supplementation on the concentration of selenium in colostrum, milk and blood of beef cows. Acta Vet Scand, 50(1); 43.

48.Van As, P., Careghi, C., Bruggeman,V., Onagbesan, O. M., Van der Geyten, S., Darras, V. M., Decuypere, E. (2004). Regulation of growth hormone expression by thyrotropin-releasing hormone through the pituitary-specific transcription factor Pit-1 in chicken pituitary. Acta Vet Hung, 52(4); 389-402.

49.Vieira Salles, M. S., Zanetti, M. A., Junior, L. R., Salles, F. A., Azzolini, A. E., Soares, E. (2013). Performance and immune response of suckling calves fed organic selenium. Anim Feed Sci Technol, 188; 28-35.

50.Vieira, S. L. (2008). Chelated minerals for poultry. Braz J Poultry Sci, 10(2); 73-79.

51.Vignola, G., Lambertini, L., Mazzone, G., Giammarco, M., Tassinari, M., Martelli, G. (2009). Effects of selenium source and level of supplementation on the performance and meat quality of lambs. Meat Sci, 81(4); 678-685.

52.Zhang, J. S., Wang, H. L., Yan, X. X., Zhang, L. D. (2005). Comparison of shortterm toxicity between Nano-Se and selenite in mice. Life Sci, 76; 1099-1109.

53.Zhang, J. S., Wang, X. F., Xu, T.W. (2008). Elemental selenium at nano size (nano-Se) as a potential chemopreventive agent with reduced risk of selenium toxicity: comparison with Se-methylselenocysteine in mice. Toxicol Sci, 101; 22-31.