تحلیل اسطوره‌شناختی‌ـ‌ تطبیقی نماد غار و بررسی نمودهای آن در شعر منوچهر آتشی با تکیه بر دیدگاه‌های میرچا الیاده

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

دوره 16، شماره 60، مهر 1399، صفحه 141-172   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

علی صادقی منش¹؛ مهیار علوی مقدّم^{* 2}

¹پژوهشگر پسادکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری

چکیده

بررسی اسطوره‌شناختی ـ تطبیقی غار به عنوانِ یک نماد کهن، از سویی می‌تواند جنبه‌هایی کمتر شناخته شده از کارکردهای این نماد را آشکار سازد و از دیگر سو امکان درک دقیق‌تر چراییِ به کار بستن این نماد را فراهم می‌کند. نگارندگان با روش تحلیلی ـ تطبیقی در بررسی اسطوره‌شناختی نمود‌های غار و کارکرد‌های آن در متون مختلف، کوشیده‌اند به یک دسته‌بندی جامع و مانع از نمود‌های غار دست یابند. همچنین بر پایۀ این دسته‌بندی چهار کارکرد برای این نماد تعریف و تبیین کرده‌اند که عبارتند از: 1. زهدان زمین ـ مادر؛ 2. دنیای درون و ناخودآگاه؛ 3. جایگاهِ نمادین آیین تشرف؛ 4. دنیا. بر پایۀ این دسته‌بندی جدید، امکان بررسی نمودهای اسطوره‌ای نماد غار در شعر منوچهر آتشی، با تکیه بر تمایزها و تعاریف هر کارکرد، فراهم ‌گردید؛ بررسی این نماد در شعر نو پارسی از جمله این شاعر نوپرداز، از سویی نشان‌دهندۀ میزان نفوذ شیوۀ تفکر اسطوره‌ای در ذهن بشر مدرن است و از دیگرسو می‌تواند پربسامدترین کارکردهای بازمانده از این نماد در شعر این شاعر نو سرای فارسی را آشکار سازد. بررسی‌ِ شعر منوچهر آتشی نشان از آن دارد که کارکردهای نمادین غار که در پیوند با «دنیای درون و ناخودآگاه» و نیز «نوزایی و تجدد» هستند، در سروده‌های وی با بسامد افزون‌تری قابل مشاهده هستند.

کلیدواژه‌ها

غار؛ نماد؛ اسطوره؛ میرچا الیاده؛ منوچهر آتشی

مراجع

کتابنامه

آتشی، منوچهر. 1386. مجموعۀ اشعار منوچهر آتشی. ج2. چ1. تهران: نگاه.

آتونی، بهروز. 1389. «اسطوره‌ها، زندگان جاوید (به بهانة نقد اسطوره‌شناختی آسمان‌خراش میلاد)». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س6. ش18. صص15-1.

الیاده، میرچا. 1391. تصاویر و نمادها. ترجمۀ محمّدکاظم مهاجری. چ1. تهران: کتاب پارسه.

ــــــــــ . 1392. چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمۀ جلال ستاری. چ3. تهران: توس.

ــــــــــ . 1394 الف. رساله در تاریخ ادیان. ترجمۀ جلال ستاری. چ5. تهران: سروش.

ــــــــــ . 1394 ب. نمادپردازی، امر قدسی و هنر. ترجمۀ محمّدکاظم مهاجری. چ1. تهران: کتاب پارسه.

ــــــــــ . 1395. آیین‌ها و نمادهای تشرف. ترجمۀ محمّدکاظم مهاجری. چ1. تهران: کتاب پارسه.

ــــــــــ . 1397. اسطوره، رؤیا، راز. ترجمۀ مهدیه چراغیان. چ1. تهران: کتاب پارسه.

امامی، حسن. 1382. «تجلّی میترائیسم در شاهنامه». ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بیرجند. ش3. صص 20-5.

باستید، روژ. 1391. دانش اساطیر. ترجمۀ جلال ستاری. چ2. تهران: توس.

بامشکی، سمیرا و شمسی پارسا. 1395. «تحلیل تطبیقی نماد غار در هفت‌پیکر نظامی و قصة شهریار شهر سنگستان مهدی اخوان». اوّلین همایش ملی ادبیات معاصر فارسی. ایرانشهر: دانشگاه ولایت.

بتلهایم، برونو. 1395. افسون افسانه‌ها. ترجمۀ اختر شریعت‌زاده. چ4. تهران: هرمس.

پورداوود، ابراهیم. بی‌تا. ادبیات مزدیسنا (یشت‌ها: قسمتی از کتاب مقدّس اوستا). ج1و2. چ1. بمبئی: انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی و ایران لیگ.

حسینی، مریم. 1388. «رمزپردازی غار در فرهنگ ملل و یار غار در غزل‌های مولوی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5. ش15. صص 53-35.

رادفر، ابوالقاسم. 1382. «غارهای اجانتا». مطالعات ایرانی. ش3. صص52-43.

ساندرز، نانسی. 1389. بهشت و دوزخ در اساطیر بین النهرین. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چ4. تهران: قطره.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1385. فرهنگ نمادها (اساطیر، رؤیاها، ایماء و اشاره، اشکال و قوالب، چهره‌ها، رنگ‌ها، اعداد). دورۀ 5جلدی. ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. چ1. تهران: جیحون.

صفاران، الیاس و ثریا شوقی بابانظر. 1394. «بررسی و مطالعۀ نقوش صخره‌ای مناطق شمال غرب ایران جهت بهره‌وری‌های فرهنگی، هنری و گردشگری (نمونه موردی روستای عقربلو و غار کرفتو)». دومین همایش ملی باستان‌شناسی ایران. مشهد: دبیرخانۀ دائمی همایش باستان‌شناسی ایران در دانشگاه بیرجند.

فتوحی، محمود. 1389. بلاغت تصویر. چ2. تهران: سخن.

کمبل، جوزف. 1377. قدرت اسطوره. ترجمۀ عباس مخبر. چ1. تهران: مرکز.

گاتری، ویلیام کیت. 1378. افلاطون: جمهوری. ترجمۀ حسن فتحی. چ1. تهران: فکر روز.

گودرزی، کورش و دیگران. 1395. «بررسی و تحلیل تجلّی زمان و مکان مقدّس اساطیری در عرفان (با توجّه به متون برگزیده، نثر عرفانی فارسی تا قرن هفتم هجری)». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س12. ش45. صص248-217.

محمدی نشلی، جمشید و علی رستم‌نژاد نشلی. 1392. «معرفی و بررسی غارهای دستکند کافر کلی بخش لاریجان شهرستان آمل». اولین همایش ملی باستان شناسی ایران. بیرجند: دانشگاه هنر بیرجند.

یاحقی، محمّدجعفر و سمیرا بامشکی. 1388. «تحلیل نماد غار در هفت‌پیکر نظامی». پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی. دورۀ جدید. ش4. صص 58-43.

یونگ، کارل گوستاو. 1390. چهار صورت مثالی: مادر، ولادت مجدد، روح، چهرۀ مکّار. ترجمۀ پروین فرامرزی. چ3. مشهد: به‌نشر.