بررسی و تحلیل تعالیم تصوف بر مبنای نظریه گفتمان قدرت میشل فوکو

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

دوره 16، شماره 60، مهر 1399، صفحه 13-42   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

فاطمه الهامی^{* 1}؛ عبدالغفور جهاندیده¹؛ محمدریاض رئیسی²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه دریانوردی و علوم دریایی چابهار

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

تصوف به ‌مثابه یک نهاد اجتماعی در تاریخ ایران از اهمیت فراوانی برخوردار است. اصول، قواعد و تعالیم آن دارای آیین خاصی بوده که صوفیه ملزم به رعایت آن بوده‌اند. تصوف به ‌موازات تغییرات سیاسی و اجتماعی، فراز و فرودهایی داشته و دارای گرایش‌ها و شاخه‌های بسیاری بوده است، اما با همة گستردگی، همچنان می‌توان آن را به عنوان یک گفتمان فوکویی در نظر گرفت. پژوهش حاضر با روش تحلیلی ـ تطبیقی در پی کشف کارکردها، ساختار و تشریح مقولة قدرت در تصوف بر پایة نظریة گفتمان قدرت فوکو است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که تصوف دارای کارکرد دوگانه است؛ از یک‌سو نوعی انضباط عمومی به وجود می‌آورد، آزادی فردی را تحت شعاع قرار می‌دهد و تعالیم آن، گزاره‌های قدرت را تقویت و تثبیت می‌کند؛ از سوی دیگر تصوف اگرچه درون اِپیستمة (معرفت و آگاهی) زمانة خود قرار دارد، در برخی مواقع می‌تواند دامنة معرفت عمومی را گسترش داده و به‌ عنوان یک گفتمان رقیب در برابر گفتمان‌های دیگر از جمله نهادِ قدرتِ حاکم مطرح شود و با توزیع قدرت و ثروت، تا حدودی هرچند اندک از خودکامگی نهادهای موازی و به ‌خصوص نهاد حاکم بکاهد.

کلیدواژه‌ها

گفتمان؛ تصوف؛ فوکو؛ قدرت؛ اِپیستمه (معرفت)

مراجع

کتابنامه

قرآن کریم.

ابن‌عربی، محی‌الدین. 1396. انسان کامل. ترجمة گل‌بابا سعیدی. تهران: جامی.

احمدی، بابک. 1392. مدرنیته و اندیشه‌های انتقادی. تهران: مرکز.

استعلامی، محمد. 1353. «تربیت در مکتب عرفان و رابطة آن با روان‌شناسی». دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. ش88. صص114-103.

اشمیتس، توماس. 1389. درآمدی بر نظریة ادبی جدید و ادبیات کلاسیک. ترجمة حسین صبوری و صمد علیون خواجه دیزج. تبریز: دانشگاه تبریز.

برتنس، هانس. 1394. مبانی نظریة ادبی. ترجمة محمدرضا ابوالقاسمی. تهران: ماهی.

بیهقی، ابوالفضل محمدبن‌حسین. 1390. تاریخ بیهقی. تصحیح علی‌اکبر فیاض. چ5. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

تسلیمی، علی. 1395. نقد ادبی. تهران: اختران.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1389. دیوان حافظ شیرازی. چ50. تهران: صفی‌علیشاه.

حقی، مریم .1397. «شیوه‌های کرامت شفابخشی در متون عرفانی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س14. ش53. صص 154-121.

خائفی، عباس. 1391. «بررسی سه قطره خون هدایت بر مبنای نظریه قدرت میشل فوکو». فصلنامة شعرپژوهی. دوره4. ش1. صص 72-59.

خوشروزاده، جعفر. 1385. «میشل فوکو و انقلاب اسلامی رهیافتی پسامدرنیستی از منظر تحلیل گفتمان». فصلنامة متین. س85. ش31- 32. صص 86-59.

دریفوس، هیوبرت و رابینو، پل. 1392. میشل فوکو، فراسوی ساختگرایی و هرمنوتیک. ترجمة حسین بشیریه. چ9. تهران: نی.

رزمجو، حسین. 1368. انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی فارسی. تهران: امیرکبیر.

رسول‌نیا، امیرحسین. 1397. «سلوک عرفانی از نگاه ابن‌فارض». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س14. ش52. صص 179-153.

رضایی جعفری، محسن و دیگران. 1395. «گفتمان انقلاب اسلامی ایران و الزامات اشاعه ارزش‌های آن در عصر جهانی‌شدن بر اساس نظریة گفتمان لاکلا و موفه». فصلنامة مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی. دورة 6. ش20. صص 110-85.

زارع، آرزو و رویا شریفی. 1392. «بررسی نظریة قدرت میشل فوکو در فضاهای شهری». اولین همایش ملی شهرسازی و معماری در گذر زمان دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) واحد قزوین. دورة 1.

زرّین‌کوب، عبدالحسین .1373.  ارزش میراث صوفیه. چ7. تهران: امیرکبیر.

سجادی، سیّدضیاءالدین .1383. مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف. چ10. تهران: سمت.

سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم. 1388. دیوان سنایی غزنوی. به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی چ7. تهران: سنایی.

شریفیان، مهدی .1386. جامعه‌شناسی ادبیات صوفیه. همدان: انتشارات دانشگاه بوعلی سینا.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1372. آن ‌سوی حرف و صوت. تهران: سخن.

شیرازی، محمد و قربانعلی آقااحمدی. 1388. «دیرینه‌شناسی و تبارشناسی فوکو به ‌عنوان روشی در مقابل روش‌های تاریخی متداول در علوم اجتماعی». پژوهش‌نامه علوم اجتماعی. س3. ش4. صص 126- 103.

عبدی، حسن و رمضان‌علی فاضل. 1394. «ارزیابی انتقادی مبانی معرفتی تبارشناسی فوکو از منظر حکمت صدرایی». مجلة معرفت فرهنگی اجتماعی. س7. ش3. صص 46-25.

غزالی طوسی، ابوحامد محمد. 1361. کیمیای سعادت. به‌ کوشش خدیوجم. ج2. چ2. تهران: علمی و فرهنگی.

فتاحی، سیّدمهدی. 1387. «گفتمان قدرت در اندیشه فوکو». نشریة دانشنامه. دورة 1، 4. صص 73-65.

فوکو، میشل. 1378. مراقبت و تنبیه، تولد زندان. ترجمة نیکو سرخوش و افشین جهاندیده. تهران: نی.

قشیری، ابوالقاسم. 1385. رسالة قشیریه. ترجمة ابوعلی حسن‌بن احمد عثمانی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزان‌فر. چ9. تهران: علمی و فرهنگی.

مقدم‌حیدری، غلام‌حسین. 1395. «ارزیابی تأثیر معماری سراسربین بر نظریة قدرت فوکو». فصلنامة روش‌شناسی علوم انسانی. س20. ش89. صص 194- 173.

کلیگز، مری .1394. درسنامة نظریه ادبی. ترجمة جلال سخنور، الهه دهنوی و سعید سبزیان. چ2. تهران: اختران.

مکاریک، ایرنا ریما. 1385. دانشنامه نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمة مهران مهاجری محمد نبوی. چ2. تهران: آگه.

مک‌دانل، د. 1380. مقدمه‌ای بر نظریه‌های گفتمان. ترجمة ح. نوذری. تهران: فرهنگ گفتمان.

ملایی، احمد، محمدعلی محمودی و محمدعلی زهرازاده. 1396. «نقد فرهنگی رمان مدیر مدرسه جلال آل احمد از منظر گفتمان و نظریه قدرت میشل فوکو». نشریة نقد و نظریه ادبی. دورة2. ش2. صص 94-71.

مولوی، جلال‌الدین محمد .1388. مثنوی معنوی. به کوشش کاظم دزفولیان. چ2. تهران: طلایه.

میلر، پیتر. 1384. سوژه استیلا و قدرت. ترجمة نیکو سرخوش و عباس جهاندیده. چ2. تهران: نی.

نجف‌زاده، رضا. 1393. «زیست ـ قدرت در اندیشه سیاسی فوکو، آگامبن، و نگری: از جامعه انضباطی تا جامعه کنترلی جهانی». جستارهای سیاسی معاصر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. س5. ش4. صص 172- 149.

نژادایران، محمد.1390. «نقد و بررسی کتاب نظم اشیاء دیرینه‌شناسی علوم انسانی». فصلنامة تخصصی علوم سیاسی. ش14. صص 228-215.

هجویری، علی‌ عثمان. 1386. کشف‌المحجوب. تصحیح محمود عابدی. چ3. تهران: سروش.