بررسی و تحلیل آموزه‌های تعلیمی در آثار برجستۀ عرفانی و صوفیانۀ حکیم ملاعباسعلی کیوان قزوینی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 6، دوره 12، شماره 45، خرداد 1399، صفحه 123-156   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

ناصر محسنی نیا¹؛ محسن ابوالقاسمی^{* 2}؛ رقیه صدرایی³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران- ایران

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران- ایران، (نویسندة مسئول)

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران- ایران

چکیده

در میان انواع ادبی، نوع تعلیمی حدومرز خاصی ندارد و این گونۀ ادبی بعد از نوع غنایی بیشترین بسامد را در ادبیات ایران دارد. تصوف و عرفان و باز شدن پای آن به ادبیات نقش مهمی در تکمیل و توسعۀ این نوع مهم ادبی ایفا نموده است و متصوفه و عرفا دیدگاه‌های خود را بیشتر در قالب این نوع ادبی بیان کرده‌اند. پژوهش پیش رو می‌کوشد تا با بررسی و تحلیل چهار اثر از برجسته‌ترین آثار صوفیانۀ حکیم ملاعباسعلی کیوان قزوینی (1277ـ1357ق) فیلسوف، مفسر، شاعر و صوفی بزرگ اواخر دورۀ قاجار و پهلوی اول، شامل رازگشا، بهین سخن، استوار رازدار و عرفان‌نامه، مهم‌ترین دیدگاه‌های او در خصوص نقد اخلاقی اقطاب گنابادیه را بعد از گسستن از آن‌ها، با استناد به اقوال خود او توضیح دهد و به این پرسش اساسی پاسخ دهد که علت اصلی جدا شدن وی از گنابادیه بعد از همراهی طولانی‌مدت با آن‌ها چه بوده و انتقادهای او از آن‌ها بر مبنای چه اصولی صورت گرفته است. و دیگر آنکه آرا و نوآوری‌های به‌قول خود او، منحصربه‌فرد و بی‌سابقه‌اش در مسائل تصوف و عرفان کدام‌اند و ارزش علمی و مقبولیت آن‌ها تا چه اندازه است. شیوۀ کار در این پژوهش، از نوع تحلیلی‌توصیفی است و روش کار کتابخانه‌ای و با رویکرد گفتمان انتقادی است، که از طریق بررسی و تحلیل آثار مورد نظر صورت می‌پذیرد. جستار حاضر با واکاوی دقیق اندیشه‌های مؤلف در موارد یادشده به این نتیجه می‌رسد که علت جداشدن کیوان قزوینی از گنابادیه و اقطاب آن و بریدن از تصوف مرسوم مریدومرادی و نقد اخلاقی گنابادیه، به‌دلیل سرخوردگی ناشی از نرسیدن به اغراض مادی و کسب عنوان قطبیت سلسلۀ مزبور نبوده، بلکه او بعد از حدود سی سال همراهی با سلاسل گوناگون تصوف مرسوم بالاخص گنابادیه درمی‌یابد که این نوع از تصوف و عرفان آن گمشدۀ حقیقی انسان طالب کمالی چون او نبوده و با معلوم شدن این حقیقت تلخ تصمیم به نقد اخلاقی و رد آن می‌گیرد، و خود دست به تعریف و توضیح دقیق و جدیدی از تصوف و عرفان حقیقی می‌زند.

کلیدواژه‌ها

ادبیات تعلیمی؛ عباسعلی کیوان قزوینی؛ نقد اخلاقی و اعتقادی گنابادیه؛ تصوف مرسوم؛ تصوف انفرادی و حقیقی

مراجع

1. اسلامی ندوشن، محمدعلی (1370)، جام جهان‌بین، تهران: نشر جامی.

2. انوشه، حسن (1381)، فرهنگ‌نامۀ ادبی فارسی، چ۲، تهران: انتشارات وزارت ارشاد.

3. پازوکی، شهرام (1387)، دو رساله در زندگی و شهادت جناب سلطان علیشاه، تهران: بی‌نا.

4. پورنامداریان، تقی (1386)، «انواع ادبی در شعر فارسی»، قم: مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه قم، سال اول، شمارۀ ۳، ۷ـ۲۲.

5. رستگار فسایی، منصور (1380)، انواع شعر فارسی، چ۱، شیراز: انتشارات نوید.

6. رضی، احمد (1391)، «کارکردهای تعلیمی ادبیات فارسی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال چهارم، شمارۀ 15، 97ـ120.

7. سمیعی، کیوان (1349)، «کیوان قزوینی (4-1)»، مجلۀ وحید، شمارۀ 86ـ90.

8. شمیسا، سیروس (1391)، نقد ادبی، چ۱، ویراست سوم، تهران: نشر میترا.

9. ــــــ (1373)، انواع ادبی، تهران: نشر فردوس.

10. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1353)، انواع ادبی در شعر فارسی، تهران: مجلۀ خرد و کوشش.

11. طغیانی، اسحاق و سلطان‌محمدی، امرالله (1395)، «بررسی ساختاری‌معنایی ژانر تعلیمی و نمونه‌ها آن با تکیه بر مثنوی مولوی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال 8، شمارۀ 30، 1ـ۳۰.

12. کیوان قزوینی، عباسعلی (1376)، رازگشا، به‌اهتمام محمود عباسی، چ۱، تهران: نشر راه نیکان.

13. ــــــ (1386)، رازگشا، به اهتمام محمود عباسی، چ۱، تهران: نشر راه نیکان.

14. ــــــ (1387الف)، استوار رازدار، به‌اهتمام محمود عباسی، چ۱، تهران: نشر راه نیکان.

15. ــــــ (1387ب)، بهین سخن، به‌اهتمام محمود عباسی، چ۱، تهران: نشر راه نیکان.

16. ــــــ (1388)، عرفان‌نامه، به‌کوشش مسعودرضا مدرسی چهاردهی، چ۱، تهران: انتشارات آفرینش.

17. ــــــ (1308)، کیوان‌نامه، تهران: چاپخانۀ بوسفور، نسخۀ نایاب دانشگاه تهران.

18. ــــــ (1378)، اختلافیه، به‌کوشش مسعودرضا مدرسی چهاردهی، چ۱، تهران: انتشارات آفرینش.

19. ــــــ (1345)، شرح رباعیات خیام، با مقدمۀ عباس اقبال آشتیانی، تهران.

20. ــــــ (1379)، شرح رباعیات خیام، به‌کوشش مسعودرضا مدرسی چهاردهی، چ۱، تهران: بی‌نا.

21. ــــــ (1384)، تفسیر کیوان قزوینی، جلد 3، به‌کوشش جعفر پژوم، چ۱، تهران: انتشارات سایه.

22. ــــــ (1363)، هفت رساله، به‌کوشش نورالدین مدرسی چهاردهی، چ۱، تهران: انتشارات فتحی.

23. گلریز قزوینی، سید محمدعلی (1368)، مینو در شرح حال و آثار رجال و دانشمندان قزوین، قزوین: انتشارات طه.

24. محمدی ملایری، محمد (1388)، ادب و اخلاق در ایران پیش از اسلام، تهران: انتشارات توس.

25. محمودی، مریم و خادم، اعظم (1396)، «کاربست گفتمان عاطفی در متون تعلیمی با تکیه بر باب پنجم گلستان سعدی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ نهم، شمارۀ 33، 91ـ120.

26. مدرسی چهاردهی، نورالدین (1361)، سیری در تصوف، چ۲، تهران: نشر اشراقی.

27. مدرسی طباطبایی، سیدحسین (1361)، برگی از تاریخ قزوین، چ۴، قم: انتشارات مرعشی نجفی.

28. مشرف، مریم (1389)، جستاری در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: نشر علمی و دانشگاه شهید بهشتی.

29. نورمحمدی، مهدی (1389)، مشاهیر قزوین، چ۳، قزوین: نشر سایه‌گستر.

30. یلمه‌ها، احمدرضا (1395)، «بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور آن در ایران»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال 8، شمارۀ 29، 61ـ۹۰.

31. یلمه‌ها، احمدرضا و ذبیح‌نیا عمران، آسیه (1397)، «بررسی و تحلیل مضامین تعلیمی در منظومۀ عاشقانۀ هشت بهشت امیرخسرو دهلوی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ 10، شمارۀ 37، 31ـ۵۸.

32. یلمه‌ها، احمدرضا (۱۳۹۰)، «بررسی تطبیقی اشعار تعلیمی فردوسی و حافظ»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال سوم، شمارۀ 11، 153ـ۱۷۴.