جایگاه تمثیل در رباب نامۀ سلطان ولد

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

دوره 12، شماره 45، مهر 1399، صفحه 8-37   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

علی محمد مؤذنی^{* 1}؛ تمیمی تواندشتی تمیمی تواندشتی²؛ شیوا بیرجندی³

¹استاد، رشته زبان و ادبیات فارسی، عضو هیات علمی، دانشگاه تهران

²استادیار، رشته زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بروجرد

³دانشجوی دکتری تخصصی، رشته زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خلخال

چکیده

رباب‌نامه، در آسمان ادب و عرفان اسلامی همچون ماهِ تابان است که نور و تراوش خود را از خورشیدِ مثنوی مولانا وام می‌گیرد و شب‌های تیره نو سفران را روشن می‌کند. سلطان ولد همچون پدر، عشق را فراتر از همه پدیده‌های هستی می‌بیند و آن را همانند رهبری معرفی می‌کند که بر تمامی عناصر هستی از ملک تا ملکوت فرمانروایی دارد. سلطان ولد فرزند مولانا جلال الدین از جمله شخصیّت‌هایی بود که اراده کرد تا شعر صوفیه را پس از مولانا به گونه‌ای زنده و پویا پاسداری کند. او ضمن برخورداری از آموزش‌های پدر، از دانش‌های زمان نیز بهره مند شد و به پیروی از آن عارف ارجمند دیوانی همسنگ کلیات شمس تبریزی سرود، سپس به موازات آن، به تقلید از مثنوی معنوی، رباب نامه را با یاری از حضرت باری، برای پیروان پدر و یاران خود به رشته نظم کشید. رباب نامه یک مثنوی تعلیمی است که در روزگار مولانا تناقض و دوگانگی‌های میان مولانا و برخی مریدانش را با زبانی ساده برطرف کرده است. سلطان ولد در انتقال مفاهیم عرفانی و فلسفی همواره از تمثیل استفاده کرده است. تمثیل حاصل ارتباط دوگانه میان مشبه و مشبه به می‌باشد که چون تمثیل معنای درونی داستان است سلطان ولد مراد از ظاهر حکایت را به صورت تمثیلی روایت کرده است. این پژوهش به روش (توصیفی- تحلیلی) و با مراجعه به اسناد و منابع معتبر کتابخانه‌ای به مقوله تمثیل در رباب نامه پرداخته است. همان گونه که مولانا با تفسیری سمبولیک نی را به عنوان عاشق دور از معشوق معرفی می‌کند. سلطان ولد توضیح می‌دهد که رباب، ساز محبوب مولانا می‌باشد و البته نوایش دل سوخته‌تر و جانگذارتر از ناله نی است. در نی یک ناله بیش نیست اما در رباب، ناله‌های بسیار از یارانی به گوش می‌رسد که هریک از وطن و جنس خود جدا گشته‌اند. حاصل پژوهش این که: تمثیل در رباب نامه‌ی سلطان ولد از جایگاهی بلند برخوردار است.

کلیدواژه‌ها

مولانا جلال الدین؛ مثنوی؛ سلطان ولد؛ رباب نامه؛ ادبیّات تعلیمی؛ تمثیل

مراجع

کتاب‌ها

قرآن مجید، خط عثمان طه.

1. تقوی، محمّد، (1376)، حکایت‌های حیوانات در ادب فارسی، تهران: بی نا

2. تلمذ، حسین، (1378)، مرآت المثنوی، به کوشش بهاء الدین خرمشاهی، تهران: نشر گفتار.

3. حافظ، شمس الدّین محمّد، (1369)، دیوان حافظ شیرازی، قزوینی – غنی، تهران: زوّار.

4. حائری، محمّدحسن، (1379)، راه گنج، تهران: انتشارات مدینه

5. داد، سیما، (1371)، فرهنگ اصلاحات ادبی، تهران: انتشارات مروارید.

6. دهخدا، علی اکبر، (1373)، لغت نامه، تهران: موسسه لغت نامه دهخدا، ج 13، دوره جدید.

7. زرّ‌ین کوب، عبدالحسین، (1363)، با کاروان اندیشه، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر.

8. ـــــــــ، ـــــــــــ، (1371)، پله پله تا ملاقات خدا، تهران: انتشارات علمی.

9. ـــــــــ، ـــــــــــ، (1376)، جستجو در تصّوف ایران، تهران: امیرکبیر، چ پنجم.

10. سجادی، سید جعفر، (1362)، فرهنگ معارف اسلامی، تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران.

11. سجادی، ضیاالدّین، (1382)، مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف، تهران: انتشارات سمت.

12. سلطان ولد، بهاءالدین محمّد، (1359)، رباب نامه، علی سلطانی گرد فرامرزی، انتشارت موسسه مطالعات اسلامی، دانشگاه مک گیل، کانادا، مونترال، شعبه تهران.

13. ــــــــــ، ـــــــــــــــ، (1377)، رباب نامه، علی سلطانی گرد فرامرزی، تهران: بی نا

14. شریعت، محمّد جواد، (1363)، کشف الابیات مثنوی، نیکلسون، اصفهان: انتشارات کمال.

15. شفیعی کدکنی، محمّدرضا، (1350)، صور خیال در شعر فارسی، تهران: انتشارات نیل.

16. شمسیا، سیروس، (1372)، گزینه‌‌ی غزلیّات مولوی، تهران: نشر قطره.

17. ــــــ، ـــــــ، (1380)، انواع ادبی، تهران: انتشارت فردوس، چ هشتم.

18. ــــــ، ـــــــ، (1393)، بیان، تهران: انتشارات میترا، ج چهارم.

19. طوسی، خواجه نصیرالدّین، (1367)، اساس الاقتباس، تهران: مدرّس رضوی.

20. فروزانفر، بدیع الزمان، (1384)، شرح زندگانی مولوی، تهران: انتشارات تیرگان.

21. مطهری، مرتضی، بی تا، آشنایی با علوم اسلامی، تهران: صدرا.

22. مولوی، جلال الدّین، (1363)، مثنوی معنوی، رینولدنیکلسون، تهران: بی نا

23. ـــــ، ـــــــــــ، (1381)، کلیّات شمس تبریزی، به کوشش توفیق سبحانی، تهران: نشر قطره، ج 1 و 2.

24. ـــــ، ـــــــــــ، بی تا، کلیّات مثنوی، به کوشش نیکلسون، تهران، نشر قطره، ج اول و دوم.

25. نفیسی، علی اکبر، (1355)، فرهنگ نفیسی، تهران: بی جا.

26. همایی، جلال‌الدین، (1374)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، به کوشش ماهدخت بانو همایی، تهران: هما، یازدهم.

27. همدانی، عین القضات، (1392)، خاصیت آیینگی، نجیب، مایل هروی، تهران: نشر نی، چ سوم.

 

مقالات

1. امینی لاری، لیلا و ریاحی، زهرا، (1397)، هنر شرقی، هنر مقدس، فصلنامه علمی- پژوهشی، تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیّات فارسی.

2. تمیمی تواندشتی, غلامرضا و مهران محبوبی مقدم، (۱۳۹۶)، اثرپذیری رباب نامه سلطان ولد از مثنوی معنوی مولانا جلال الدین بلخی، دومین همایش بین المللی و چهارمین همایش ملی پژوهش‌های مدیریت و علوم انسانی در ایران، تهران، موسسه پژوهشی مدیریت مدبر.

3. عمر، محمد، (2017)، اسطوره رباب‌نوازی افغانستان: دفتر منطقه‌ای خبرگزاری فارس.