بررسی و تحلیل عناصر داستانی در افسانه‌های تخیّلی بختیاری (مطالعۀ موردی: قصّۀ گنجشک به لهجۀ محلّیِ فارسانی)

فصلنامۀ ادبیات و زبان های محلی ایران زمین

دوره 10، شماره 2 - شماره پیاپی 28، مرداد 1399، صفحه 117-133   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/irll.2020.675324

نویسندگان

حمزه محمدی ده چشمه^{* 1}؛ حمید رضایی²؛ الهام محمودی³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور، ایران.

³کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور، ایران

چکیده

افسانه‌های بختیاری با گویشی ساده و نزدیک به زبان فارسی و با تلفیقی از زبان محلّی روایت می‌شوند. این در حالی است که در بیان وجوه دیگر ادبیّات عامه؛ یعنی زبان‌زدها و ضرب‌المثل‌ها، افسانه‌ها و قصّه‌ها، پایۀ اصلی در روایت، گویش منطقۀ مورد نظر است. قصّه‌های بختیاری علاوه بر نزدیکی زبانی با افسانه‌های مناطق مرکزی ایران، از شباهت معنایی و ساختاری برخوردارند؛ به‌طوری که با انجام تغییراتی اندک در این افسانه‌ها، می‌توان اغلب آن‌ها را به مَتَل‌هایی قابل‌فهم برای شنوندگان و مخاطبان دیگر مناطق تبدیل کرد. جمع‌آوری این‌گونه قصّه‌ها گذشته از اهمیّتی که در زمینۀ مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، تاریخ اجتماعی اقوام و ... دارد، از نظر زبانی؛ یعنی دربرگرفتن نحو، واژگان و نوع تلفّظ آ‌ن‌ها، از اهمیّت شایانی برخوردار است؛ چراکه با حفظ و ضبط این قصّه‌ها می‌توان ساختار نحوی، واژگان و تلفّظ آن‌ها را ثبت کرد و در دوره­‌ای که بیشتر گرایش به استفاده از زبان رسمی است و کم‌کم لهجه‌ها و گویش‌ها در حال نابودی هستند، از این طریق به حفظ لهجه‌ها و گویش‌های مختلف کمک کرد. بر همین اساس، در این پژوهش یکی از افسانه‌های محلّی بختیاری (قصّۀ گنجشک) به لهجۀ فارسانی جمع‌آوری و آوانویسی گردیده و سپس با استفاده از روش توصیفی و تحلیل محتوا، عناصر داستانی در این قصّه، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌ است. با توجّه به از بین‌رفتن بسیاری از لهجه‌ها و گویش‌ها در عصر جدید، هدف از پژوهش پیشِ رو ضرورت حفظ این‌گونه قصّه‌ها و گویش مورد استفاده در آن‌هاست.

کلیدواژه‌ها

ادبیّات شفاهی؛ افسانه‌های محلّی؛ گویش بختیاری؛ عناصر داستانی؛ قصّۀ گنجشک

مراجع

کتاب­ ها

- اشمیت، رودیگر، (1383)، راهنمای زبان‌های ایرانی، ترجمه آرمان بختیاری و دیگران، ج2، تهران: ققنوس. 

- الول ساتن، ل. پ، (1384)، قصّه‌های مشدی گلین خانم، به‌کوشش اولریش مارزلف و دیگران، تهران: سروش.

- پارسی‌نژاد، کامران، (1378)، ساختار و عناصر داستان، تهران: انتشارات حوزۀ هنری.

- پراپ، ولادیمیر، (1371)، ریشه­های تاریخی قصّه­های پریان، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: توس.

- حسین‌پور، علی، (1391)، فرهنگ و ادبیّات کودکان بختیاری، چاپ اوّل، شهرکرد: انتشارات نیوشه.

- خدیش، پگاه، (1378)، ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی، تهران: علمی و فرهنگی.

- دقیقیان، ویکتوریا، (1385)، افسانه‌های بختیاری، تهران: نشر روشن.

- ذوالفقاری، حسن، (1384)، زبان و  ادبیّات عامّۀ ایران، تهران: سمت.

- زرّین‌کوب، عبدالحسین، (1372)، بحر در کوزه؛ نقد و تفسیر قصّه‌ها و تمثیلات مثنوی، تهران: علمی و فرهنگی.

- سیگر، لیندا، (1374)، خلق شخصیّت‌های ماندگار، ترجمه عبّاس اکبری، تهران: مرکز گسترش سینمای تجربی.

- صالحی، علی، (1369)، ایل بزرگ بختیاری (فرهنگ واژگان بختیاری)، تهران: اطلس.

- طهماسبی، جهان‌بخش، (1391)، اوسانه‌های لردگان، شهرکرد: انتشارات نیوشه.

- عسگری سودجانی، بهمن و همکاران، (1394)، سیمای فرهنگ و طبیعت استان چهارمحال و بختیاری، تهران: انتشارات کریم‌خان زند.

- قنبری‌عُدیوی، عبّاس، (1391)، فولکلور مردم بختیاری، چاپ اوّل، شهرکرد: انتشارات نیوشه.

- لریمر، د. ل، (1353)، فرهنگ مردم کرمان، ترجمۀ فریدون وهمن، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

- لیموچی، کتایون، (1385)، افسانه‌های مردم بختیاری، تهران: انتشارات پازی‌تیگر.

- مارزلف، اولریش، (1376)، طبقه‌بندی قصّه‌های ایرانی، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: سروش.

- محجوب، محمّدجعفر، (1387)، ادبیّات عامیانۀ ایران، تهران: نشر چشمه.

- میرصادقی، جمال، (1376)، عناصر داستانی، تهران: سخن.

- ناتل‌خانلری، پرویز، (1374)، تاریخ زبان فارسی؛ زبان‌ها و گویش‌های ایران، تهران: سمت.

مجلّات

- جهازی، ناهید، (1388)، «جنبه‌های نمایشی قصّه‌های هفت‌دختران»، مجلۀ فرهنگ مردم ایران، ش 14، صص 28-19.

- رضایی، حمید و ظاهری، ابراهیم، (1394)، «تأثیر جنسیّت بر اشعار عامۀ بختیاری»، مجلّۀ فرهنگ و ادبیّات عامه، ش 7، صص 71-43.

- همایی، رضا و همکاران، (1385)، «تأثیر قصّه‌گویی بر سازگاری کودکان»، مجلّۀ مطالعات روان‌شناختی، دانشگاه الزّهرا، تهران، دوره­ 5، شماره 2.

مصاحبه

- خسروی، ماه‌بی‌بی، فارسان، چهارمحال و بختیاری، 15/6/95.