خاقانی و باورهای عامیانه دربارۀ جانوران

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 12، شماره 44، تیر 1399، صفحه 127-161   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2020.675979

نویسندگان

حسین زنگانه¹؛ ایرج مهرکی^{* 2}

¹دانش آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.

چکیده

خاقانی از جمله‌ شاعران بزرگی است که باورداشت‌های عامه در قصاید وی  بسامد بالایی دارد. خاقانی با به‌ کار بردن بسیاری از باورداشت‌های عامیانه در دیوان شعری خود، در انتقال این باورها، که بخشی از فرهنگ و زبان و ادبیات فارسی است، سهم بزرگی داشته و به یقین، در این راه موفق بوده است. در این جستار، پژوهشگر کوشیده است تا با بررسی دیوان خاقانی و به ویژه قصاید او و آثار و نوشته‌های محققان و نویسندگان دربارۀ خاقانی و آثارش، باورهای عامیانۀ مطرح شده در قصاید خاقانی را بیابد و با روش توصیفی – تحلیلی و نیز بهره­گیری از منابع و بررسی اسناد و مدارک و استخراج موارد لازم، به بررسی تاریخچۀ برخی از این باورها بپردازد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که باورها و الفاظ عامیانه در قصاید خاقانی جایگاهی ویژه دارند و می‌توان آنها را در پنج دستۀ: چشم‌زخم، تعویذها، فالگیری و پیشگویی، سحر و جادو، و پری جای داد. همچنین باید گفت که یکی از زمینه‌های اساسی الهام در شعر خاقانی زندگی مردم و جلوه‌های عواطف و افکار آنهاست.

کلیدواژه‌ها

قصاید خاقانی؛ باورهای عامیانه؛ چشم‌زخم؛ تعویذ؛ فالگیری و پیشگویی؛ سحر و جادو؛ پری

مراجع

کتاب ها

1. قرآن کریم، ترجمۀ محمدمهدی فولادوند.
2. آموزگار، ژاله (1386‌) زبان‌، فـرهنگ‌ و اسـطوره (مـجموعه مقالات). تهران: معین.
3. الیاده، میرچا (1386) چشم‌اندازهای اسطوره، ترجمۀ جلال ستاری. تهران: توس.
4. بلک، جرمی؛ گرین، آنتونی (1383) فرهنگنامه خدایان، دیوان و نمادهای بین‌النهرین، ترجمۀ پیمان متین، تهران: امیرکبیر.
5. پهلوان، کیوان (1382) فرهنگ مردم آلادشت و سوادکوه، تهران: آرون.
6. حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد (1376) دیوان غزلیات، به کوشش خلیل خطیب رهبر، چاپ نوزدهم. تهران: صفی‌علی‌شاه.
7. خاقانی، افضل‌الدین بدیل (1368) دیوان خاقانی شروانی، به کوشش سیدضـیاءالدیـن سـجادی. تهران: زوّار.
8. خرمشاهی، بهاءالدین (1368) حافظ‌‌نامه، تهران: علمی و فرهنگی، سروش.
9. درویشیان، علی اشرف؛ خندان، رضا (1378) فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، تهران: کتاب و فرهنگ.
10. دهخدا، علی‌اکبر (1372) لغت‌نامۀ‌ دهخدا، تهران: مؤسسۀ لغت‌نامه.
11. ذوالفقاری، حسن (1394) باورهای عامیانۀ مردم ایران، تهران: چشمه.
12. رضایی، جمال (1381) بیرجندنامه، به اهتمام محمود رفیعی، تهران: هیرمند.
13. رینر، مارتین (1377) بازی با ناخودآگاه، ترجمۀ رؤیا منجم، تهران: نگاه سبز.
14. زرین‌کوب، عبدالحسین (1379) یادداشت‌ها و اندیشه‌ها، تهران: سخن.
15. زمردی، حمیرا (1382) نقد تطبیقی ادیان و اساطیر‌ در‌ شاهنامۀ فردوسی، خمسۀ نـظامی و مـنطق‌الطـیر عطار، تهران: زوّار.
16. سلیگمان، کورت (1377) تاریخ جادوگری، ترجمۀ ایرج گـلسرخی. تهران: علم. 
17. شمس، صادق (1378) نگاهی به فرهنگ مردم کرماشان، تهران: فکر نو.
18. شمیسا، سیروس (1374) سبک‌شناسى شعر، تهران: فردوس.
19. صدقی‌نژاد، رضوان (1383) خرافات چیست؟، تهران: گلمهر.
20. صفا، ذبیح الله (1363) حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
21. علی، جواد (1993/1413) المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد: جامعه بغداد الطبعه.
22. عمید، حسن (1377) فرهنگ فارسی عمید، تهران: امیرکبیر.
23. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (1277‌ هـ.ق) قاموس‌ المحیط، ج 2.
24. قدیانی، عباس (1388) تدفین مردگان در ایران، تهران: آرون.  
25. گلریز، سیدمحمدعلی (1337) مینودر، تهران: دانشگاه تهران.
26. گودمن، لیندا (1377) علایم ستاره‌ای. ترجمۀ فریده مهدوی دامغانی، تهران: البرز.
27. مسعودی، ابوالحسن علی بن جسیم (1344) مروج الذهب و معادن الجواهر، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
28. معدن‌کن، معصومه (1375) نگاهی به دنیای خاقانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
29. معین، محمد (1376) فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.
30. واتسون، لیال (1365) فوق طبیعت، ترجمۀ احمد ارژمند، تهران: امیرکبیر.
31. هاینینگ، پیتر (1377) سیری در تاریخ جادوگری، ترجمۀ هایده تولایی، تهران: آتیه.
32. هدایت، صادق (1342) نیرنگستان، تهران: امیرکبیر.
33. یاحقی، محمدجعفر (1379) فرهنگ اساطیر، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی و سروش.
34. یارشاطر، احسان (1344) داستان‌های ایران باستان، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مقالات

1. سپاهی، محمد (1380) سق سیاه، خونۀ ما نیا(دربارۀ اعتقاد به چشم‌زخم)، ماهنامۀ سروش نوجوان، سال دوم، شماره 20؛ صص 57 – 54.
2. غلامحسین‌زاده، غلامحسین؛ روح‌الامینی، محمود؛ قنبری، افسون (1389) عوامل چشم‌زخم در شعر شاعران فارسی، کهن‌نامۀ ادب پارسی، شماره یک، بهار و تابستان 1389؛ صص 110 – 93.
3. ماهیار، عباس (1383) تعویذ در شعر خاقانی، زبان و ادبیات فارسی، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم، شماره 49-47؛ صص 228-213.