کارکرد نشانه‌ «گل سرخ» در اندیشه واقع‌گرای پروین‌اعتصامی

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

دوره 10، شماره 35، مرداد 1399، صفحه 59-74   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سکینه عباسی^{* 1}؛ روح اله هاشمی²

¹دانش آموخته دکتری

²آموزش و پرورش پاسارگاد

چکیده

یکی از شاعران کمتر شناخته شدۀ معاصر ایران، پروین اعتصامی است. اشعار وی به دلیل مناظره‌پردازی و رویارویی با زبان و نگرش ادبیات زنانه (مؤنث) معروف است. اندیشۀ وی به سبب بیماری، ورود به دنیای طبیعت را به همراه داشته است؛ اما نه برای لذت یا آرامش مطلوب، بلکه برای این نتیجۀ مهم که زمزمه‌های اجزای طبیعت به‌ویژه گیاهان بازتاب «عمر کوتاه بشر، به ‌ویژه زن» است. از میان این اجزا، «گل سرخ» در شعر او کارکردی نمادین یافته و در بستر تمثیل، در بیش از 27 مورد از قطعه، مثنوی و قصیده از مجرای مناظره، مفاخره (خودگویی و حدیث نفس) و پرسش‌گری گل در برابر ساکنان باغ و اجزای آسمان به تصویر کشیده شده است. در این مقاله به روش تحلیلی ـ توصیفی تمام اشعار روایی -که درآن شاعر از نشانۀ گل سرخ بهره برده- بررسی می‌شود تا نوع نگاه شاعر به جایگاه خود به عنوان زن در ادبیات فارسی تحلیل گردد. حاصل کار نشان می‌دهد که نقش و کارکرد متفاوت گل سرخ در این نمونه‌ها خصوصاً و در مجموعۀ اشعار پروین عموماً، گونه‌ای خاص از واقع‌گرایی زنانه را در ادب تغزلی فارسی بازتاب می‌دهد که برخلاف هنجارهای مرسوم ادب غنایی و اساطیری قوم ایرانی بوده و از اولین نشانه‌های مدرنیسم است. به بیانی دیگر، در این نگرش خاص، جایگاه «زن» به عنوان «معشوق» در پیوند با عشق و زیبایی و تقدّس نیست؛ بلکه با ماهیت مادی وی در اجتماع یعنی «جوانی ناپایدار» گره خورده است.

کلیدواژه‌ها

ادبیات غنایی؛ پروین‌اعتصامی؛ گل سرخ؛ رمزپردازی؛ رئالیسم

مراجع

1. اعتصامی، پروین (1374)، دیوان پروین اعتصامی، با دیباچة ملک­الشعرای بهار، به کوشش فرشته وزیری­نسب،تهران: پرنگار پارسیان.

2. الیاده، میرچا (1389)، رساله­ در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: سروش.

3. براهنی، رضا (1380)، طلا در مس، ج1، تهران: زریاب.

4. پورنامداریان، تقی (1376) رمز و داستان­های رمزی در ادب فارسی (تحلیلی از داستان­های عرفانی ـ فلسفی ابن­سینا و سهروردی)، تهران: علمی فرهنگی.

5. تفضلی، احمد (1376)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن.

6. حمیدی، سیدجعفر و اکبر شامیان (1384)، «سرچشمه­های تکوین و توسعة انواع تمثیل»، مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، ش 197، صص 75-107.

7. گورین، ویلفرد و دیگران (1383)، راهنمای رویکردهای نقد ادبی، ترجمۀ زهرا میهن­خواه، تهران: اطلاعات، چاپ چهارم.

8. شفیعی­کدکنی، محمدرضا (1379)، آینه­ای برای صداها (هفت دفتر شعر در کوچه باغ­های نشابور)،تهران: سخن، چاپ سوم.

9. شمس­لنگرودی، محمد (1397)، تاریخ تحلیلی شعر نو، ج 2، تهران: مرکز، چاپ هشتم.

10. شمیسا، سیروس (1371)، بیان، تهران: فردوس، چاپ دوم.

11. ----------  (1381)، شاهدبازی در ادب فارسی، تهران: فردوس.

12. شوالیه، ژان و آلن­گربران (1385)، فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه­فضایلی، ج 4، تهران: جیحون.

13. فرای، نورتروپ (1377)، تحلیل نقد، ترجمۀ صالح حسینی، تهران: نیلوفر.

14. فرخزاد، فروغ (1393) مجموعة اشعار، به کوشش بهروز جلالی، تهران: مروارید.

15. نامور مطلق، بهمن (1382)، «باغ حسن طبیعت گیاهی و صور خیال»، مجلة خیال (فصل‌نامة فرهنگستان هنر)، شماره 7، صص 24-47.