تحلیل ساختاری دروج در آیین مزدیسنا و اسطوره‌های پیشاآریایی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

دوره 16، شماره 61، دی 1399، صفحه 13-42   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

حجت اله اسماعیل‌نیا گنجی^{* 1}؛ حسن شامیان²؛ محمدعلی نوری²

¹دکتری زبان ادبیات فارسی دانشگاه فرهنگیان

²استادیار آموزش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فرهنگیان

چکیده

دروج (دروغ) در نظر ایرانیان قبل از اسلام، بسیار ناپسند و زشت بوده است تا جایی‌که آن را یکی از دستیاران اهریمن می‌پنداشته و گاهی نیز دروج را خود اهریمن و دیو تصوّر می‌کرده‌اند. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به ریشه‌یابی واژة «دروج» در زبان اوستایی می‌پردازد و با ژرف‌کاوی در ساختار واژگانی از یک‌سو، و کنکاش در مفاهیم تطبیقی، از سوی دیگر می‌کوشد تا صورتی دیگرگونه را از طرح مسئله به دست دهد. از این منظر، دروج در جایگاه یک مفهوم اهریمنی در گسترة گسست‌های گفتمانی، با ایزدبانوان دوران پیشاآرایی مورد قیاس و سنجش قرار می‌گیرد و با تأمّل در خویشکاری‌های الهه‌های باستانی؛ نظیر میترا، آناهیتا و... سعی می‌شود تا دیگرگونی‌های معنایی و زبانی این مفهوم اهریمنی (دروج) توصیف شود. تکیه اصلی در این پژوهش بر تثبیت و تأیید چیستیِ مادینة دروج است. با توجّه به ویژگی زن‌سالاری بدوی و ایزدبانوان باستانی، جنبة مادینگی دروج استنتاج می‌شود. بررسی‌های به عمل آمده نیز نشان می‌دهد که صورت‌های کهن‌الگوهای مادینه در آیین مزدیسنا، از سویی دچار محدودیت و تغییر ماهیّتی شده و از سوی دیگر، کهن‌الگوهای مادینه‌ای که با مبانی آیین مزداپرستی در تقابل بوده، به صورت موجودات اهریمنی، تجلّی یافته‌اند. دروج یکی از این موجودات است.

کلیدواژه‌ها

نقد ایزدبانو؛ دروج؛ گسست گفتمانی؛ پیشاآریایی؛ مزدیسنا

مراجع

ارداویراف‌نامه. 1397. ترجمة رحیم عفیفی. چ4. تهران: توس.

اوستا. 1371. ترجمة جلیل دوستخواه. ج1. چ1. تهران: مروارید.

باقری، مهری. 1389. دین‌های ایران باستان. چ4. تهران: قطره.

بیرونی، ابوریحان. 1353. آثار الباقیه. اکبر دانا سرشت. تهران: ابن‌سینا.

پورداوود، ابراهیم. 2536. یشت‌ها. ج 1.به کوشش بهرام فره‌وشی. تهران: هرمس.

تبریزی،محمدحسین. 1342. برهان قاطع. ج2. به اهتمام دکتر محمد معین. تهران: ابن‌سینا.

توفیقی، حسین. 1386. آشنایی با ادیان بزرگ. چ10. تهران: سمت.

تیمه، پل. 1384. «مفهوم میتره در معتقدات آریایی».در مهر در ایران و هند باستان. ترجمة احمدرضا قائم‌مقامی. تهران: ققنوس.

جلالی نایینی، محمدرضا. 1367. گزیده ریگ‌ودا. تهران: نقره.

دادگی، فرنبغ. 1385. بندهش. ترجمة مهرداد بهار. چ3. تهران: توس.

روایت پهلوی. 1367. ترجمة مهشید میرفخرایی.  مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

زمرّدی، حمیرا و زهرا نظری. 1390. «ردپای دیو در ادب پارسی.» دوفصلنامة علمی تخصصی علامه. س11. ش31. صص 98ـ55.

عفیفی، رحیم. 1383. اساطیر و فرهنگ ایران. چ 2. تهران: توس.

فره‌وشی، بهرام. 1364. جهان فروری، چ2. تهران: کاریان.

میلتون، جان. 1382. بهشت گمشده. ترجمة شجاع‌الدین شفا. چ3. تهران: نخستین.

مینوی خرد. 1385. ترجمه احمد تفضلی. چ 4. تهران: توس.

وکیلی، شروین 1389.«مفهوم دروغ در ایران باستان». فصلنامه ادبیّات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س6. ش20. صص 198ـ 173.

وندیداد. 1381. به گزارش هاشم رضی. چ1. تهران: بهجت.

هینلز، جان. 1383. اساطیر ایران. ترجمة باجلان فرخی. چ1. تهران: اساطیر.

 

English sources

Rig Veda: A metrically restored text. (1994)edited B. van Nooten and G. Holland,  Cambridge: Harvard Oriental Series.