جستاری در ساختار مکتوبات عرفانی (بر پایه مکتوبات غزّالی، سنایی، مولانا و عین‌القضات)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

دوره 16، شماره 61، دی 1399، صفحه 75-104   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

سید امیر جهادی حسینی^{* 1}؛ نازنین رستمی زاده²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان

²دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان

چکیده

مکتوبات عرفانی از ارزشمندترین نمونه‌های مکاتیب غیر رسمی به شمار می‌روند. ذوق سرشار، ذهن خلّاق و قلم پُرْراز عرفا، این نامه‌ها را از منشآت کاتبان درباری که به فنّ ترسّل، نیک‌ آگاه بوده‌اند، ممتاز ساخته است. با مطالعة این متون، ساختاری قاعده‌مند و منسجم در نگارش نامه‌ها به چشم می‌خورد. نگارندگان این پژوهش با بهره‌گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی کوشیده‌اند، مکتوبات غزّالی، سنایی، مولانا و عین‌القضات را از لحاظ ساختار و محتوای نامه‌ها با ارائة شواهد، تحلیل و بررسی کنند. شیوة نامه‌نگاری، موضوع، مخاطب و به طور کلی ساختار نامه‌های نویسندگان مزبور از مواردی است که کمتر به آن توجه شده است؛ لذا، جای خالی این پژوهش در میان کارهای انجام شده مرتبط با مکتوبات عرفانی احساس می‌شود. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که ساختارهای مکاتیب عرفانی با ساختارهای مکاتیب دیوانی متفاوت است. این تفاوت در آغاز نامه، خطاب‌ها و القاب مشهودتر است؛ در رکن اصلی نامه‌ها نیز به صراحت موارد درخواستی کاتب بیان شده است. افزون بر این‌ها، مکتوبات عرفا هم به لحاظ اخلاقی ـ تعلیمی و هم به جهت آموزش مبانی عقیدتی و عرفانی مشحون به اندرزها و توصیه‌های ارزشمند است.
 

کلیدواژه‌ها

مکتوبات عرفانی؛ غزّالی؛ سنایی؛ مولانا؛ عین‌القضات

مراجع

اقبال، عبّاس. 1332. «مجموعه مکاتیب فارسی غزّالی بنام فضائل الانام من مکاتب حجة الاسلام». مجلة دانشکدة ادبّات و علوم انسانی دانشگاه تهران. س1. ش2. صص11ـ1.

بهنام‌فر، محمّد. 1388. «تحلیل ساختار و سبک مکاتیب سنایی». دوفصلنامة علمی ـ پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا(س). س1. ش1. صص32ـ1.

بیگدلی، سعیدبزرگ و فرزاد کریمی. 1390. «بررسی و تحلیل حکمت‌های تجربی در آثار منثور فارسی صوفیه تا قرن هشتم». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س7. ش24. صص 104ـ69.

حدادعادل، غلامعلی. 1381. «ارزش ادبی مکتوبات مولانا». نامة فرهنگستان. س5. ش3. صص26ـ5.

داوودی، ریحانه و دیگران. 1395. «سبک‌شناسی مکاتیب سنائی غزنوی، نمایندۀ نثر دورۀ گذار». کهن‌نامۀ ادب فارسی. س7. ش1. صص72-51.

درپر، مریم و دیگران. 1391. «اسلوب نوشتار نامه‌های فارسی، توصیف و طبقه‌بندی گونة نامه». سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). س5. ش1. صص66ـ47.

رستگارفسایی، منصور. 1392. انواع نثر فارسی. چ4. تهران: سمت.

روحانی، مسعود و زهرا تقی زاده. 1396. «گونه فرهنگی مکتوبات مولانا (بررسی سه‌مقوله موضوع، مخاطب و افراد واسطه در نامه‌های مولانا)». سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). س1.ش3. صص67ـ51.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1344. ارزش میراث صوفیّه. تهران: آریا.

سنایی، مجدودبن آدم. 1362. مکاتیب سنایی. به اهتمام و تصحیح و حواشی نذیر احمد. چ1. تهران: صنوبر.

شفق، اسماعیل و فروزان، آزادبخت. 1392. «بررسی «سلطانیّات» در مکتوبات مولوی و منشآت جامی». مجلة زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز. ش227. صص94ـ71.

صفا، ذبیح الله. 1378. تاریخ ادبیات در ایران. ج3و2. تهران: فردوس.

عین‌القضات همدانى‏. 1341. تمهیدات. تصحیح و تحقیق عفیف عسیران‏. تهران: دانشگاه تهران.‏

ــــــــــــــــــ. 1377. نامه‌های عین‌القضات همدانی. به اهتمام علینقی منزوی. ج2و1. چ1. تهران: اساطیر.

غزّالی طوسی، محمّد. 1333. مکاتیب فارسی غزّالی به نام فضائل الانام من رسائل حجة‌الاسلام. تصحیح و اهتمام عبّاس اقبال. تهران: مجلس.

فیض کاشانی، ملا محسن. 1378. منتخب مکاتیب عبدالله قطب. تصحیح و تحقیق سیّد مجید حسین‌زاده حجازى‏. تهران: مدرسه عالى شهید مطهرى‏.

کاکه‌رش، فرهاد. 1387. «دیدگاه‌های عرفانی سنایی متاثر از غزالی». فصلنامۀ  ادبیات فارسی دانشگاه آزاد خوی (بهارستان سخن).ش11.صص 109-81.

مولانا جلال‌الدین محمّدبن محمّد. 1371. مکتوبات مولانا جلال‌الدین رومی. تصحیح دکتر توفیق سبحانی. چ1. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

نیکوبخت، ناصر و همکاران. 1387. «تصرّفات مولانا در حکایات صوفیه». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. زمستان. س4. ش13. صص 146-127.