چهره سیستان در آینه باورها و اساطیر زرتشتی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

دوره 16، شماره 61، دی 1399، صفحه 163-194   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

سیده فاطمه زارع حسینی^{* 1}؛ وجیهه ابهری مارشک²

¹استادیار ادیان و عرفان تطبیقی دانشگاه فردوسی مشهد

²کارشناس ارشد ادیان و عرفان تطبیقی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در متون دینی ایران باستان و به ویژه در ادبیات زرتشتی، دیار سیستان اهمیت شایانی یافته و بارها از این منطقه و مکان‌های اساطیری، تاریخی، جغرافیایی و یا افراد مرتبط با آن سخن به میان رفته است. با عنایت به اهمیت این موضوع و نبود پژوهشی جامع در این باره، در مقالة حاضر با روشی توصیفی ـ تحلیلی، رد پاهای دینی و اساطیری سرزمین سیستان در دین زرتشتی بررسی می‌شود. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می‌دهد که این خطّه با سکاها و کیانیان در ارتباط بوده و از آنجا که زادگاه پیام‌آور دین زرتشتی است، مهد گسترش و تبلیغ این دین و محل ظهور منجیان پایان جهان نیز بوده است؛ همچنین به دلیل جای‌دادن چندین آتشکده، دریا، رود و کوه مقدس در خود، به عنوان سرزمین ظهور منجیان موعود در این دین، از جایگاه والایی برخوردار است. یادکرد فراوان و گوناگون سیستان در متون زرتشتی، می‌تواند بازتاب سیمای دینی و اساطیری این سرزمین در این دین باستانی باشد.
 

کلیدواژه‌ها

سیستان؛ دین زرتشتی؛ زرتشت؛ کیانسه؛ سه موعود نجات بخش

مراجع

آموزگار، ژاله. 1387. تاریخ اساطیری ایران. چ10. تهران: سمت.

آورزمانی، فریدون. 1394. جغرافیای تاریخی ایران‌زمین. تهران: پازینه

ابن‌بلخی، 1363. فارسنامه. تصحیح گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون. چ2. تهران: دنیای کتاب.

احمدی کرویق، حسن. 1397. تاریخ واقعی ظهور زرتشت بر مبنای یافته‌های جغرافیایی. تهران: مازیار.

اوستا. 1371. گزارش جلیل دوستخواه. چ2. تهران: مروارید.

اوشیدری، جهانگیر. 1386. دانشنامة مزدیسنا. چ 4. تهران: مرکز.

بارتولد، واسیلی. 1372. تذکرة جغرافیای تاریخی ایران. ترجمة حمزه سردادور (طالب‌زاده). چ3. تهران: توس.

پورداوود، ابراهیم. 1356. یشت‌ها. ج1. تهران: دانشگاه تهران.

ــــــــــــــــ. بی‌تا. یشت‌ها. ج2. چ3. تهران: دانشگاه تهران.

پیغمبری، حمیدرضا و مریم شفیعیان. 1397. «پیوند فرّ و جغرافیا در زامیادیشت: ردّپای سرزمین مقدس سیستان». جستارهای تاریخی. س9. ش1. صص15ـ1.

تاریخ سیستان. 1389. تصحیح محمدتقی بهار. تهران: اساطیر.

ــــــــــــــ. 1391. تصحیح جعفر مدرس صادقی. چ3. تهران: مرکز.

تفضلی، احمد. 1389. تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. چ6. تهران: سخن.

جنیدی، فریدون. 1358. زندگی و مهاجرت نژاد آریا بر اساس روایات ایرانی. تهران: بنیاد نیشابور.

دادگی، فرنبغ. 1369. بندهش ایرانی. گزارش مهرداد بهار. تهران: توس.

ــــــــــــ. 1388. بندهش هندی. تصحیح فردیناند یوستی. ترجمة رقیه بهزادی. چ2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

زند بهمن‌یسن. 1370. ترجمة محمدتقی راشدمحصل. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

سد در نثر، سد در بندهش. 1909. به کوشش هیربد بهمن‌جی نوشیروانجی. بمبئی: بی‌نا.

سیستانی، محمداعظم. 2011. مردم‌شناسی سیستان. چ2. کابل: مرکز علوم اجتماعی آکادمی علوم افغانستان.

سیستانی، ملک‌شاه حسین‌بن ملک‌محمود. 1344. احیاء الملوک در تاریخ سیستان. تصحیح منوچهر ستوده. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

شارپ، رلف نارمن. 1382. فرمان‌های شاهنشاهان هخامنشی. چ2. تهران: پازینه.

شهرستانی، محمد بن عبدالکریم. 1375. کتاب الملل و النحل. تخریج محمدبن فتح‌الله بدران. الطبعه الثانیه. قاهره: مکتبه الانجلو المصریه.

عریان، سعید. 1371. متن‌های پهلوی. گردآوری جاماسب‌جی دستور منوچهرجی جاماسب آسانا. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

عطایی‌فرد، امید. 1395. ایران بزرگ. چ3. تهران: اطلاعات.

فرشید راد، فرشاد. 1392. «واقعیتی انکارناپذیر: خط نیمروز یا نصفپ‌النهار مبدأ زمین از ایران می‌گذرد». ماهنامة خواندنی. ش76. صص35ـ34.

قزوینی، زکریا بن محمد. 1373. آثار البلاد و اخبار العباد. ترجمة جهانگیرمیرزا قاجار. تصحیح میرهاشم محدث. تهران: امیرکبیر.

کریستین‌سن، آرتور. 1387. کیانیان. ترجمة ذبیح‌الله صفا. چ7. تهران: علمی و فرهنگی.

کیخایی، مهدی و محمدتقی فاضلی. 1395. «نگاهی به یک نام‌جای کهن؛ زرنگ (سیستان)». پژوهشنامة تاریخ.س12. ش45. صص122ـ107.  

لسترنج، گای. 1383. جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمة محمود عرفان. چ6. تهران: علمی و فرهنگی.

مارکوارت، یوزف. 1373. ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی. ترجمة مریم میراحمدی. تهران: اطلاعات.

مالکی لوطکی، حسین و عباس پارساطلب. 1395. «دریاچة هامون در روایات ملی ایران و جایگاه آن در آخرالزمانی زردشتی». جندی‌شاپور. س2. ش7. صص71ـ58.

محمدخانی، کورش. 1394. «کوه خواجة سیستان، نگینی درخشان در شرق ایران». پژوهش‌های باستان‌شناسی. س4. ش4. صص10ـ1.

مزداپور، کتایون و همکاران. 1395. ادیان و مذاهب در ایران باستان. چ2. تهران: سمت.

مصطفوی، علی‌اصغر. 1361. سرزمین موعود. تهران: چاپخانه ندا.

مینوی‌خرد. 1364. ترجمة احمد تفضلی. چ2. تهران: توس.

نجاری، حسین و زهرا محجوب. 1395. «بررسی ریشه‌شناختی دریاهای اساطیری در بندهش ایرانی». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س12. ش44. صص214ـ191. 

نیولی، گراردو. 1381. زمان و زادگاه زردشت: پژوهشی دربارة مزدایی‌گری. ترجمة سید منصور سیدسجادی. تهران: آگه.

ـــــــــــــ . 1387. آرمان ایران، جستاری در خاستگاه نام ایران. ترجمة سید منصور سیدسجادی. تهران: مؤسسة فرهنگی دانش‌پژوه.

ـــــــــــــ . 1388. از زردشت تا مانی. ترجمة آرزو رسولی. تهران: ماهی

ـــــــــــــ . 1395. پژوهش‌های تاریخی دربارة سیستان باستان. ترجمة سید منصور سیدسجادی. تهران: موازی.

یزدان‌پرست، حمید. 1391. ایران و ایرانیان در متون مقدس. تهران: اطلاعات.

 

English Sources

Callieri,Pierfrancesco.2016."Sakas:inAfghanistan".Encyclopedialranica .online edition

Ehlers, Eckart. 2003."Hamun, daryaca-ye i. Geography".Encyclopedia Iranica. vol. XI. Fasc. 6. pp. 646- 647.

Gnoli, Gherardo. 2003. (a) "Hamun, daryaca-ye ii. In Literature and Mythology". Encyclopedia Iranica. vol. XI. Fasc. 6. pp. 647- 648.

Gnoli, Gherardo. 2003. (b) "Helmand River ii. in Zoroastrian Tradition".Encyclopedia Iranica.vol. XII. Fasc. 2. pp. 171- 172.

Hanifi, M. Jamil and Eir. 2001. "Helmand river i. Geography". Iranica. Ed. by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press. V Xii. p. 170- 17.

Herzfeld, Ernest E. 1976. Iran in The Ancient East. Oxford: Oxford University Press.

Panaino, A. 2013. "Kayansih". Encyclopedia Iranica. vol. XVI. Fasc. 2. pp. 174- 176.

ar-Rumi. Yaghut ibn Abdallah. 1846. Jacut, s moshtarik, das ist lexicon geographisher homonyme. Ed. by Ferdinand wustenfeld. Gottingen: druck und verlag der dieterichsehen buchhandlung.