هویّت اسطوره‌گونه سمک عیّار؛ بررسی تطبیقی سمک عیّار با دو اسطوره هندو ـ ایرانی، ایندرا و مهر

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

دوره 16، شماره 61، دی 1399، صفحه 251-279   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

لیلا مختاری نیا^{* 1}؛ فرزانه یوسف قنبری²

¹دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد دزفول، دانشگاه آزاد اسلامی، دزفول، ایران.

²استادیار،گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد دزفول، دانشگاه آزاد اسلامی، دزفول، ایران.

چکیده

بسیاری از خدایان اساطیری، از جهان اسطوره‌ها بیرون آمده و در حماسه‌‎ها به صورت پهلوانانی نامی و یا شاهانی بزرگ نشان داده شده‌اند. یکی از آن پهلوانان حماسی، سمک، در داستان منثور حماسی ـ پهلوانی سمکِ عیّار است. این پهلوان با داشتن برخی ویژگی‌های اساطیری، همچون ایزدان اسطوره‌ای، ایندرا و مهر، پنداشته می‌شود. از جمله ویژگی‌های اساطیری سمک، می‌توان به این موارد اشاره کرد: آزاد ساختن مادینگان شهریاران از چنگال ربایندگان اهریمنی، داشتن پیوندی ناگسستنی با خورشیدشاه، نابودکنندة دیوان و پریان و همراهیِ مداوم با مادینه‌ای که تجلی‌گر خدای بانوان است. بر اساس این فرضیه، نگارندگان این جستار با رویکردی تحلیلی ـ تطبیقی و با توجّه به متون مقدس هند‌و ‌ـ ایرانی، ریگ‌ودا و اوستا، و اندیشه‌های اسطوره‌پژوهانی همچون مهرداد بهار کوشیده‌اند خویشکاری‌های این دو ایزد را با کارکردهای این پهلوان حماسی مقایسه و تطبیق دهند و این فرضیه را به اثبات برسانند. حاصل پژوهش حاضر نشان می‌دهد که سَمَک، پهلوان برجستة حماسة منثور سمک عیّار، برآیند و ادغامی از دو فرهنگ اسطوره‌ای هندو ـ ایرانی است که در ریختی نو پیکرگردانی شده است. 
 

کلیدواژه‌ها

سمک عیّار؛ خدایان اسطوره‌ای؛ پیکرگردانی؛ ایندرا؛ مهر

مراجع

کتابنامه

آموزگار، ژاله. 1389. تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت.

ارجانی، فرامرزبن خداداد کاتب. 1363. سمکِ عیّار ج1ـ5. تصحیح پرویز ناتل خانلری. تهران: آگاه.

اسماعیل‌پور ‌مطلق، ابوالقاسم. 1397. اسطوره، ادبیات، هنر. تهران: چشمه.

اوستا. 1394. به کوشش جلال دوستخواه. ج1. تهران: مروارید.

بهار، مهرداد. 1395الف. از اسطوره تا تاریخ. به کوشش ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. تهران: چشمه.

ـــــــــــ . 1395ب. پژوهشی در اساطیر ایران. کتایون مزداپور. تهران: آگاه.

ـــــــــــ . 1397. جستاری چند در فرهنگ ایران. به کوشش ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. تهران: آگاه.

بیضایی، بهرام. 1391. ریشه‌یابی درخت کهن. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

حسن‌آبادی، محمود. 1386. سمک عیّار: افسانه یا حماسه؟ ( مقایسة سازه‌شناختی سمک عیّار با شاهنامة فردوسی)، مجله دانشکدة ادبیات و علوم انسانی مشهد. ش158. صص56ـ37. 

دلاشو، م. لوفلر. 1386. زبان رمزی قصه‌های پریوار. مترجم جلال ستاری. تهران: توس.

دوانی، فزونه، محمد فشارکی و محبوبه خراسانی. 1397. «شبدیز و گلگون، جلوه‌هایی از ایزد مهر و بهرام». فصلنامة متن‌شناسی ادب فارسی. س54. ش2. صص15ـ1.

رضایی دشت ارژنه، محمود. 1388. «بازتاب نمادین آب در گسترة اساطیر». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5. ش16. صص138ـ111.

صدقه، جان. 1377. آب در اساطیر کهن. شعر. ترجمة محمدرضا ترکی. ش22. صص63-58.

فریزر، جیمزجرج. 1396 . شاخة زرین( پژوهشی در جادو و دین). ترجمة کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

فسنقری، حجت‌اله و میلاد جعفرپور. 1390. «بررسی سبک محتوایی بن‌مایه‌های حماسی سمکِ عیار». فصلنامة تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهارادب). س4. ش2. صص 176-157.

گزیدة سروده‌های ریگ‌ودا. 1372. ترجمة محمدرضا جلال نایینی. تهران: نقره.

محجوب، محمّدجعفر. 1386. ادبیات عامیانة ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری. چ3. تهران: چشمه.

محمدیان، عباس و میلاد جعفرپور. 1391. اهمیت داستان‌های حماسی ـ پهلوانی منثور در تاریخ ادبیات فارسی. تاریخ ادبیات. س6. ش71. صص 264-233.

مختاری، محمد. 1369.  اسطورة زال تبلور تضاد و وحدت در حماسة ملی. تهران: آگه.

مشتاق‌مهر، رحمان و سجاد آیدنلو. 1386. « ...که آن «اژدها» زشت پتیاره بود( ویژگی‌ها و اشارات مهم بن‌مایة «اژدها و اژدهاکشی» در سنت حماسی ایران). مجلة پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر دریا). س1. ش2. صص 168-143.

ناتل خانلری، پرویز. 1364. شهر سمک. تهران: آگاه.

نصر اصفهانی، محمدرضا و علی صادقی. 1391. «دگردیسی ایندرا به رستم». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س8. ش28. صص170ـ158.

نیک‌روز، یوسف و جلیل خلیلی جهرمی. 1396. «تحلیل دگردیسی اسطورة مهر در شعر«آرش کمانگیر» سرودة سیاوش کسرایی». مجلة پژوهش زبان و ادببات فارسی. ش44. صص130-103.

هینلز، جان راسل. 1393. اساطیر ایران. ترجمة محمد حسین باجلان فرخی. تهران: دیبا.