معاملات معارض با شرط فعل حقوقی در مذاهب خمسه و حقوق ایران

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 16، شماره 61، آذر 1399، صفحه 81-108   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2020.678159

نویسندگان

سید زمان دریاباری¹؛ ناصر مریوانی^{* 2}؛ محمدعادل ضیائی³

¹دانشجوی دکتری فقه شافعی واحد علوم تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی

²استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی ، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی

³دانشیار گروه فقه شافعی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

منظور از تصرفات منافی شرط، عدم تحقق شرط مندرج در ضمن عقد است. با توجه به شروط ضمن عقد، تخلف شرط، در سه حالت تخلف از شرط صفت، فعل و نتیجه قابل بررسی است، با توجه به اینکه طرفین عقد از درج شرط ضمن عقد هدف و انگیزه خاصی در نظر داشته‌اند، بدون تردید تخلف از شرط در روابط ایشان تاثیر داشته و برای مشروط‌له حقوقی را ایجاد می‌کند. فقها در باب آزادی قراردادها و در باب آزادی ‌شرط در ضمن عقود اختلاف دارند؛ ولی در این باب اتفاق‌نظر دارند که هرگاه عقدی با ارکان و شروط کامل منعقد شود، از قدرت الزام‌آور برخوردار خواهد بود و هرگاه کسی با اراده‌ آزاد خود عقدی را منعقد سازد، ملزم به آثار و نتایج آن خواهد بود. این تحقیق با بررسی توصیفی دیدگاه فقهای امامیه و اهل‌سنت و تحلیل دلائل آن، فعل حقوقی (عقد یا ایقاع) که برخلاف شرط انجام گرفته باشد را صحیح دانسته، ولی مشروط‌له می‌تواند در قبال تخلف از شرط دو اقدام انجام دهد: اولاً، می‌تواند عقدی را که شرط در ضمن آن درج گردیده فسخ نماید و ثانیاً، در‌صورتی‌که از تخلف مشروط‌علیه خسارتی به او وارد شده باشد، درخواست جبران نماید. البته در برخی موارد مانند ازدواج و‌... باید از این قاعده عمومی عدول کرد، چنانکه قانونگذار در برخی موارد عدول کرده است.

کلیدواژه‌ها

عقد؛ شرط فعل؛ شرط فعل حقوقی؛ مطالبه‌ خسارت؛ حق فسخ

مراجع

1-     قرآن کریم

2-     ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، (بی­تا)، القواعد النورانیه الفقهیه، دار ابن الجوزی، عربستان.

3-      ابن تیمیه،احمد بن عبدالحلیم، (1408)، الفتاوی الکبری، دار الکتب العلمیه.

4-      ابن رشد، محمد، (1995)، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد،  دارالسلام، قاهره، چاپ اول.

5-      ابن عابدین، محمد بن امین، (1412)،رد المحتار علی الدر المختار، دارالفکر، بیروت.

6-      ابن قدامه، عبدالله بن احمد، (1997)،المغنی، دار عالم الکتب، ریاض،  چاپ سوم.

7-      ابن منظور، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم، (1999)، لسان العرب، بیروت، چاپ اول.

8-     ابن نجیم المصری، زین الدین، (1418)،البحر الرائق شرح کنز الدقائق، دار الکتب العلمیه، بیروت: چاپ اول.

9-      ابو زهره، محمد، (1976)،الملکیه و نظریه العقد فی الشریعه السلامیه، دار الفکرالعربی، قاهره.

10-   الآمدی، علی، (2003)، الاحکام فی اصول الاحکام، دار الصمیعی، ریاض، چاپ اول.

11-   امام خمینی، روح الله، (1409)،البیع، ، اسماعیلیان، قم، چاپ دوم.

12-   امام خمینی، روح الله، (1373)، مناهج الاصول الی علم الاصول، موسسه‌ نشر آثار امام خمینی، قم، چاپ اول.

13-  امامی، سید حسن، (1368)، حقوق مدنی، کتاب‌فروشی اسلامیه، تهران، چاپ هفتم.

14-  انصاری، شیخ مرتضی، (1415)،، المکاسب، کنگره شیخ انصاری، قم، چاپ اول.

15-  انصاری، شیخ مرتضی، (1379)، المکاسب، موسسه‌ مطبوعات دینی، قم، چاپ اول.

16-   بجنوردی، سید محمد حسن، (1419)، القواعد الفقهیه،  نشر هادی، قم، چاپ او.

17-  بحرالعلوم، سید محمد، (1362)،بلغة الفقیه، مکتبه العلمین العامه، نجف اشرف، چاپ چهارم.

18-  بهرامی، حمید، (1381)، کلیات عقود و قراردادها، نشر میزان، تهران، چاپ اول.

19-   بهوتی، منصور بن یونس، (1997)، کشاف القناع، دارالفکر، بیروت.

20-   ترمذی، محمد بن عیسی، (1968)، سنن ترمذی، مکتبه الحلبی، مصر، چاپ دوم،

21-  جعفری لنگرودی، محمد جعفر، (1372)، حقوق تعهدات، دانشگاه تهران، تهران.

22-   جعفری لنگرودی، محمد جعفر، (1379)، مجموعه محشای قانون مدنی، گنج دانش، تهران، چاپ اول.

23-   حکیم، سید محمد تقی، (1979)، الاصول العامه فی الفقه المقارن، موسسه‌ آل البیت، قم، چاپ دوم.

24-   حرعاملی، محمدبن الحسن، (1409)، وسائل الشیعه، موسسه‌ آل البیت، قم، چاپ اول.

25-   حسینی روحانی، سید محمد صادق، (1418)، فقه الصادق(ع)،  دارالکتاب، قم، چاپ سوم.

26-   خرشی، محمد، (1317)، شرح الخرشی علی مختصر خلیل، مطبعه الامیریه، مصر، چاپ دوم.

27-   خویی، سید ابوالقاسم، (1412) ،مصباح الفقاهه، دارالهادی، بیروت، چاپ اول.

28-   رافعی، عبد‌الکریم، (1997)، العزیز شرح الوجیز،  دار الکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول.

29-   زحیلی، وهبه، (1985)،الفقه الاسلامی و ادلته، دارالفکر، بیروت، چاپ دوم.

30-  زرقاء، احمد بن الشیخ محمد، (1989)، شرح القواعد الفقهیه، سوریه.

31-   زلمی، مصطفی ابراهیم، (1394)،اصول فقه کاربردی، نشر احسان، تهران، چاپ اول.

32-   زیدان، عبد‌الکریم، (1389)، الوجیز در اصول فقه،  نشر احسان، تهران، چاپ اول.،

33-   سنهوری، عبدالرزاق احمد، (1998)، مصادر الحق فی الفقه الاسلامی، منشورات الحلبی الحقوقیه، بیروت.

34-  سرخسی، محمد، (1421)، المبسوط، جلد7، دارالفکر، بیروت.

35-   شربینی، محمدبن احمد الخطیب، (1997) ،مغنی المحتاج الی معرفة المنهاج، دارالمعرفه، بیروت، چاپ اول.

36-  شهیدی، مهدی، (1394)، شروط ضمن عقد، انتشارات مجد، تهران، چاپ پنجم.

37-   شهیدی تبریزی، میرزا فتاح، (1407)، هدایة الطالب الی اسرار المکاسب، دار الکتاب، قم.

38-   شیرازی، ابراهیم، (1996)، المهذب فی الفقه الامام الشافعی، دارالقلم، دمشق.

39-   طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم، (1420) ،العروة الوثقی، موسسه النشر الاسلامی، قم، چاپ اول.

40-   غروی اصفهانی، محمد حسین، (1418)، حاشیه المکاسب، دار المصطفی لاحیاء التراث، قم.

41-   فیروز آبادی، محمدبن یعقوب، (1998)، القاموس المحیط، موسسه الرساله، بیروت.

42-   فیض، علیرضا، (1387)، مبادی فقه و اصول، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ نوزدهم.

43-  کاتوزیان، ناصر، (1378)، اموال و مالکیت، دادگستر، تهران، چاپ دوم.

44-  کاتوزیان، ناصر، (1378)، حقوق مدنی، دوره عقود معین، شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ هفتم.

45-  کاتوزیان، ناصر، (1376)،حقوق مدنی، قواعد عمومی قراردادها، شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ دوم.

46-  کاسانی، ابوبکربن مسعود، (1424)، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، دار احیاء التراث العربی، بیروت.

47-  مامقانی، عبدالله بن محمد حسن، (بیتا)، مناهج المتقین، چاپ سنگی، موسسه‌ آل البیت، قم.

48-  محقق داماد، سید مصطفی، (1388)،نظریه‌ عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی، مرکز نشر علوم اسلامی، تهران.

49-  محقق داماد، سید مصطفی، (1376)، قواعد فقه (بخش مدنی 2)،  سمت، تهران، چاپ دوم.

50-  نجفی خوانساری، شیخ موسی، (1358) منیة الطالب، مطبعه المرتضویه، نجف اشرف.

51-  نجفی خوانساری، شیخ موسی، (1418)، منیة الطالب،تقریر درس نایینی، موسسه‌ انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول،

52-  نعمت‌اللهی، اسماعیل، (1391)، تصرفات حقوقی منافی با حق متعهدله، پژوهشکده‌ علوم و فرهنگ اسلامی قم، چاپ اول.

واثقی، محسن، (1391)، بررسی تطبیقی صحت و بطلان شرط بنایی در حقوق اسلام و حقوق ایران، فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی، سال هشتم، شماره بیست و نهم، پاییز 1392، صفحات 175- 135،