نمادگرایی و تمثیلات اجتماعی حافظانه در بیان و اندیشه های هوشنگ ابتهاج (شاعر معاصر)

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

دوره 12، شماره 46، دی 1399، صفحه 64-80   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

زینب وطن خواه¹؛ سیدمحمود سیدصادقی^{* 2}؛ مریم پرهیزگاری³

¹دانشجوی دکترای تخصصی زبان و ادبیات فارسی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر،

³استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران

چکیده

اندیشه و دغدغه‌های اجتماعی «ابتهاج» در پیوند با ذوق زیباگرایانه‌ی ادبی و دلبستگی وی به غزل کلاسیک به ویژه  غزل‌های حافظ، و نیز عرصه‌ی پرالتهاب سیاسی دهه‌ی سی شمسی، رنگ و بوی کلام و شعر وی را جلوه‌ای بخشیده که او را از سایر شاعران هم‌عصر خویش همچون «فریدون توللی»، «رهی معیری»، متمایز می‌سازد. ابتهاج که شاعری غزل‌سراست و توانایی خود را در شعر نو نیز نشان داده از حیث استخدام واژگان و تعابیر، و ساخت نحوی اشعارش و نمادها و تمثیلات و مضامین فکری، متاثر از شیوه حافظ است. روش تحقیق تمثیلی حاضر، کیفی و توصیفی است. در این تحقیق، غزل‌های دفتر شعر «سیاه مشق» مورد بررسی قرار گرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد: از ویژگی‌های بارز اشعارش، تصویرسازی نمادین و تمثیل گرایانه و تا حدی بازآفرینی نمادهای حافظانه برای بیان موضوعات اجتماعی نظیر نبودن آزادی و وجود استبداد،      دردمندی ها و جو اختناقی است که بر جامعه‌ی روزگار خویش حاکم بوده است. این شیوه و فضای سیاسی  دهه‌ی سی شمسی، او را به جریان سمبولیسم اجتماعی سوق داده و شگردهای زبانی و هنری حافظ ، الهام‌بخش سایه بوده است. این نوع بازآفرینی و پیروی از حافظ، وجه تشخص و امتیاز غزلیات سایه قلمداد شده است. با این هدف ابتهاج توانسته تصاویر و تمثیل های مرسوم عرفانی و تغزلی را در پاسخ به ضرورت و سوالات تحقیق تبدیل به نمادهایی کند که پیام‌رسان موضوعات اجتماعی باشد

کلیدواژه‌ها

هوشنگ ابتهاج؛ حافظ؛ سمبل؛ تمثیل؛ اجتماعیات

مراجع

1. آقاحسینی، حسین و معینی فرد، زهرا(1389)، بررسی بینامتنی تصویر دریا در غزلیات شمس، مجله گوهر دریا شماره 4، ص1-28
2. آقاجانی، لیلا (396)، جستاری در شگرد تمثیل و انواع آن در مقالات شمس، متن پژوهی ادبی شماره 73
3. ابتهاج، امیرهوشنگ (1388)، سیاه مشق، تهران: کارنامه
4. بهره‌ور، مجید (1392)، حافظ و سایه: مکالمه‌گرایی از ساخت متن تا ساخت اجتماع، فصلنامه‌ی نقد ادبی، تهران: ش 21 ،ص 17 ـ 32
5. پورنامداریان، تقی (1368)، رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی، سوم، تهران: علمی و فرهنگی.
6. جمشیدیان، همایون (1393)، تحلیل غزلی از مولوی بر مبنای رویکرد بینامتنی به قرآن، فصلنامه پژوهش‌های ادبی-قرآنی، سال دوم، ص 13-30 
7. حافظ، شمس‌الدین محمد (1362)، دیوان حافظ، به تصحیح پرویز ناتل خانلری، تهران: خوارزمی
8. داد، سیما ( 1387)، فرهنگ اصطلاحات ادبی،  تهران: مروارید. چاپ چهارم
9. سیف، عبدالرضا و آزاد محمودی(1384)، «سایه‌ی حافظ در غزل‌های سایه(هوشنگ ابتهاج) «مجله‌ی دانشگاه ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تهران، دوره‌ی6 ، ص 55 ـ 72
10. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا(1387)، سایه آینه‌دار غم‌ها و شادی‌های عصر ما، مجله نگاه نو، ش 73 ص۶۲-۶۳
11. شمیسا، سیروس(1383)، راهنمای ادبیات معاصر، تهران: نشر میترا چ  اول
12. طلوعی آذر، محمد، صمدی، علی (1395) ریختشناسی تمثیل های‌ عرفانی با ‌تکیه بر ‌اشعار‌سنایی، ‌عطار ‌و ‌مولوی، مجله زبان و ادب فارسی
13. کالر، جاناتان( 1385)، نظریه ادبی ترجمه فرزاد طاهری، تهران: نشر مرکز
14. محمدی،حسین؛ نیکوهمت، ناصر(1392)، برسی مقایسه ای شعرحافظ و ابتهاج،  مجله کاوش نامه زبان و ادبیات فارسی، شماره 26 ص 146-121
15. مرادی، عبدالله؛ نیکخواه، مظاهر؛خسروی، حسین(1398)، سبک‌شناسی جامع غزلیات هوشنگ ابتهاج،
16. نشریه بهار ادب، شماره 44 ص 352-333
17. نامورمطلق، بهمن (1386)، «ترامتنیت مطالعه‌ی روابط یک متن با دیگر متنها« در فصلنامه‌ی پژوهش‌نامه علوم انسانی، تهران، ش 56 ،ص 83 ـ 98
18. یوسفی، غلامحسین(1379)، چشمه روشن، تهران: علمی، چ پنجم
19. یونگ، کارل گوستاو (1391)، انسان و سمبول‌هایش، ترجمه محمود سلطانیه، تهران: جامی