خیال خلاق در دیوان شمس تبریزی

عرفان اسلامی

دوره 17، شماره 66، دی 1399، صفحه 9-28   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

زهره محمدعلی¹؛ احمد غنی پور ملکشاه^{* 2}؛ مرتضی محسنی³؛ مسعود روحانی³

¹دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه مازندران، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه مازندران، ایران. نویسنده مسئول: [e-mail]

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه مازندران، ایران.

چکیده

نظریّة خیال در فلسفه و عرفان نظری جایگاه ویژه‌ای دارد. یکی از بزرگ‌ترین نظریه پردازان در حوزۀ خیال ابن عربی است. در کلام او، خیال در یک معنا، ماسوی الله و به صورت تجلّی خداوند است اما خیال در معنای دوم واسط و برزخ بین مراتب است. در معنای دیگر قوّة خیال در انسان نوعی ادراک است که بین صور محسوس و معانی مجرد جمع می‌کند. بر اساس آیۀ قرآن انسان در زمین جانشین آفریدگار خلاق است و می‌تواند با استمداد از خلاقیت خیال خویش دست به آفرینش‌های علمی، ادبی، هنری و... زده و منشأ وجود و کمال باشد. از مهم‌ترین اهداف پژوهش، تأکید بر نقش خیال خلاق در هویت‌بخشی به انسان سرگردان، برای رهایی از بحران بی هویتی و وصول به جایگاه حقیقی اوست و نیز پاسخ به این پرسش است که آیا دیوان شمس را می‌توان یکی از شاخصه‌های عرصة بهره‌مندی از خیال خلاق در ادبیّات عرفانی دانست؟ و آیا اشعار مورد بررسی در تقویت و تثبیت جایگاه حقیقی انسان که صورتی از خداوند است تأثیرگذار است؟ در این پژوهش نظری، آراء مشترک ابن عربی و مولوی در نظریۀ تجلی خداوند در خلقت استخراج و با استفاده از شیوۀ تطبیقی- تحلیلی و به صورت کیفی مورد بررسی و واکاوی مفهومی قرار گرفته است. در نهایت با ارائه اشعار و مستندات، یافته‌ها حاکی از مثبت بودن پاسخ‌های پژوهش است.

کلیدواژه‌ها

عرفان؛ خیال؛ ابن‌عربی؛ مولوی؛ دیوان شمس

مراجع