تحلیل ماهیت می در ساقی نامۀ رضی الدین آرتیمانی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 12، شماره 45، مهر 1399، صفحه 211-238   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2020.678942

نویسندگان

رسول شمس نصرتی¹؛ سید حسن سیدترابی^{* 2}؛ علی محمد مؤذنی³؛ محمدرضا شاد منامن⁴

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران.

²استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران.

³استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

⁴استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران.

چکیده

در میان شاعران عارف مسلک عصر صفوی، رضی­ الدین آرتیمانی به سبب آفرینش ساقی­ نامه شهرت ویژه­ای دارد. از یک سو، مضامین عرفانی و از سوی دیگر اندیشه­ های مذهبی و ارادت وی به تشیع، آراء و نظرات او را قابل تأمل کرده است. هدف مقالة حاضر آن است تا نشان دهد ابژة می علاوه بر کارکرد متداول آن، در ساقی­ نامه وظیفة مضاعفی ایفا می­ کند. می و وابسته­ های آن بیانگر بسیاری از معانی و پیام­ های فرهنگی ـ اجتماعی و سیاسی است. بررسی دلالت­ های ضمنی و پنهان آن می­ تواند برخی از مسائل نهفته در فرهنگ آن دورة ایران را روشن سازد. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و تأمل در تک­تک ابیات ساقی­ نامه به بررسی تأثیر ایدئولوژی حاکم بر سرودة آرتیمانی خاصه می و متفرعات آن پرداخته است. نتایج حاصل نشان داد که آرتیمانی به دلیل همراهی با دستگاه شیعه­پرور صفوی علاوه بر کاربرد معانی رایج می، تلاش کرده با اندک تغییر ماهیت، رویکرد و رنگ مذهبی نیز بدان ببخشد. وی برای تصویر اندیشه منحصر به فرد خود نه مانند صوفیان افراطی و نه مانند فقیهان متعصب عمل کرده بلکه با ایجاد تعادل بین ماده و معنا، دنیا و آخرت به نوعی از عرفان متعادل شیعی دست یافته است. او از یک سو در خلسة مستی هوشیاری و از سوی دیگر در پی نجات مخالفان یعنی شیخان و زاهدان ریایی از جهل و مستی بی­خبری بوده است. درک این رهیافت اهمیت نگرش آرتیمانی را به عنوان یک شاعر عارف در عصر فرقه­ بازی­ ها و افراط­گرایی ­ها نشان می­ دهد و شعرش را قابل اعتنا می­ سازد

کلیدواژه‌ها

رضی الدین آرتیمانی؛ ساقی نامه؛ می؛ شیعه؛ عرفان

مراجع

کتاب­ ها

قرآن کریم.

آرتیمانی، رضی­الدین (13۷۲) دیوان رضی­ الدین آرتیمانی، چاپ اول، قم: دارالفکر.

آذربیگدلی، لطفعلی­ بن­ آقاخان (1378) آتشکدة آذر، تهران: امیرکبیر.

انصاری، خواجه عبدالله (1385) مجموعه رسائل فارسی، تصحیح مولائی، تهران: توس.

الشیبی، کامل مصطفی (1982م) الصله بین التصوف و التشیع، چاپ سوم، بیروت: دارالاندلس.

بلعمی، ابوعلی محمد (1352) تاریخ بلعمی، به تصحیح محمدتقی بهار و به کوشش محمد پروین گنابادی جلد دوم، چاپ دوم، تهران: اطلاعات.

بقلی­ شیرازی، روزبهان (1374) شرح شطحیات، تصحیح و مقدمة هانری کربن، تهران: انجمن ایران­شناسی فرانسه در تهران.

پارسادوست، منوچهر (1388) شاه تهماسب اول، چاپ دوم، تهران: انتشار.

تنسر (1354) نامة تنسر به گشنسپ، تصحیح مجتبی مینوی، چاپ دوم، تهران: خوارزمی.

جرجانی، علی ابن محمد (1405) کتاب التعریفات، بیروت: چاپ ابراهیم ابیاری.

جرجانی، اسماعیل بن حسن (1391) ذخیرة خوارزمشاهی، قم: مؤسسه احیا طب طبیعی.

جهانگیری، محسن (1385) محی­ الدین ابن­عربی: چهرة برجستة عرفان اسلامی، تهران: دانشگاه تهران.

خرمشاهی، بهاء­الدین (1383) حافظ ­نامه، چاپ چهاردهم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

خیام، عمربن­ابراهیم (1380) نورزنامه، به تصحیح علی حصوری، تهران: حصوری.

داد، سیما (1378) فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید.

دمیری، کمال­الدین (1368) حیوة­الحیوان الکبری، تهران: ناصرخسرو.

دهخدا، علی­اکبر (1377) لغت­نامه، 16 جلد، تهران: دانشگاه تهران.

رحیمیان، سعید (1376) تجلی و ظهور در عرفان نظری، قم: تبلیغات اسلامی حوزة علمیه.

رودکی، جعفر بن محمد (1393) دیوان شعر، بر اساس نسخه سعید نفیسی، چاپ اول، نشر نگاه.

زرین­ کوب، عبدالحسین (1389) ارزش میراث صوفیه، چاپ چهاردهم، تهران: امیرکبیر.

_____________ (1390) پله پله تا ملاقات خدا، چاپ سی و یکم، تهران: علمی.

سجادی، سیدجعفر (1383) فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چاپ هفتم، تهران: انتشارات طهوری.

سیوری، راجر (­1385) ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، چاپ شانزدهم، تهران: نشر مرکز.

صدیق حسن خان، محمدعلی خان (1390) تذکرة صبح گلشن، چاپ اول، تهران.

طباطبایی، سیدمحمدحسین (1371) المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، قم: اسماعیلیان.

عوفی، محمد (1374) جوامع­ الحکایات، تصحیح جعفر شعار، تهران: سخن.

عنصرالمعالی، کیکاووس­بن­اسکندر (1382) گزیدة قابوس­نامه، به کوشش غلامحسین یوسفی، چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.

غزالی، احمد (1376) مجموعه آثار فارسی، به اهتمام احمد مجاهد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

کمال­ خوارزمی، حسین­ بن­ حسین (1367) شرح فصوص­الحکم، 2 جلد، تهران : مولی.

کاشانی، عبدالرزاق (1372) اصطلاحات الصوفیه، ترجمة محمدخواجوی، تهران: مولی.

کاشانی، عزالدین محمود (1389) مصباح­ الهدایه و مفتاح­ الکفایه، به تصحیح استاد جلال­الدین همایی، چاپ یازدهم، تهران: زوار.

گلچین­ معانی، احمد (1362) مصحح تذکرة میخانه، چاپ چهارم، تهران: اقبال.

گوپای ­موی، محمد قدرت­الله (1336) تذکرة نتایج­ الافکار، چاپخانه سلطانی.

لاپیدوس، ایرا. ام (1376) تاریخ جوامع اسلامی از آغاز تا قرن هیجدهم، ترجمة محمود رمضان­ زاده، چاپ اول، مشهد: آستان قدس رضوی.

معین، محمد (1384) مزدیسنا و تأثیر آن در ادب پارسی، چاپ چهارم، 2 جلد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

منوچهری،(1363) دیوان منوچهری دامغانی، تصحیح دبیر سیاقی، چاپ دوم، تهران: زوار.

هجویری، ابوالحسن­ علی ­بن­ عثمان­ الجلابی (1371) کشف­ المحجوب، به تصحیح ژوکوفسکی(با مقدمة قاسم انصاری)، چاپ دوم، تهران: طهوری.

هدایت، رضاقلی­خان (1316) تذکرة­المحققین موسوم به ریاض ­العارفین، تهران: کتابخانه مهدیه.

مقالات

آقانوری، علی، فتاحی اردکانی، محسن (1393) چگونگی و عوامل تغییر رویکرد صفویه از تصوف به تشیع، سال اول، شمارة 1، صص 109 – 133.

افراسیاب ­پور، علی­اکبر(1385) عرفان در دورة صفوی، مجلة عرفان اسلامی، سال سوم، شمارة 8 ، صص 13 تا 37.

برزین، پروین (1355) جمشید و زندگی افسانه­ ای او، مجلة فرهنگ و هنر،شمارۀ162، صص71-75.

تشکری، علی­اکبر. الهام. نقیبی (1393) تعامل و تقابل تصوف و تشیع در عصر صفوی، پژوهش­ های تاریخی، سال 6، شماره 2، صص 49-66.

حسینی­ کازرونی، سیداحمد (1386) تبیین حقایق عرفانی و معرفت­ شناسی در ساقی­نامه­ های ادب فارسی، مجله ادبیات و زبان­ ها، شمارة 2، صص31-52.

شبانی، عزیز (1381) جرعه ­افشانی بر خاک در رمزپردازی­ های آب، ادبیات و زبان­ها، شماره 63 ، صص 54-57.

فروید، زیگموند (1382) رئوس نظریة روان­کاوی، ترجمة حسین پاینده، ارغنون، سال 9، شمارة 22، صص 1-74.

فنایی­اشکوری، محمد (1389) شاخصه ­های عرفان ناب شیعی، ادیان و مذاهب و عرفان، شمارة 32، صص7-29.

فهیمی، رضا، آقاحسینی، حسین، نصراصفهانی، محمدرضا(1391) بررسی مفهوم تجلی و انواع آن از دیدگاه ابن­ عربی، ادبیات عرفانی، سال 3، شمارة 6، 100-120.

عارفی، راهب (1391) صفات جلال و جمال الهی، فصلنامه حبل­المتین، شمارة 2،صص 92-117.

یمین، حسین (1352) سیر و تحول خمریات در ادب دری، ادب، سال 21، شمارة 2، صص 62-70.

نظری، جلیل (1382) مغان و باده­ گساری، پژوهشنامه علوم انسانی، شمارة 37، صص 197-214.

میرباقری فرد، سیدعلی اصغر، حسین آقا حسینی و مهدی رضائی (1386) عوامل شکل­ گیری حزن و تحولات آن در عرفان و تصوف،فصلنامه علمی و پژوهشی قم، سال 9، شمارة 2، صص89-107.

معین، محمد (1328) جام جهان نما، دانش، سال1،شماره 6، صص300-307.