آموزه‌های تعلیمی در جامع ‌الاسرار نورعلیشاه اصفهانی و شگرد‌های تعلیمی آن

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 5، دوره 12، شماره 47، آذر 1399، صفحه 112-148   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

نسرین خدابنده^{* 1}؛ مهین پناهی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه الزهرا (س)

²استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه الزهرا (س)

چکیده

جامع‌ الاسرار رساله‌ای عرفانی‌‌تعلیمی است که محمد‌علی اصفهانی ملقب به نورعلیشاه (وفات 1212ق)، عارف مشهور اوایل قرن سیزدهم هجری، آن را به تقلید از گلستان سعدی، به نظم و نثر مسجع نوشته ‌است. نورعلیشاه سرآمد عارفان دورۀ قاجار است که آثار عرفانی متعددی به نظم و نثر، از وی به جا مانده است. بررسی آثار وی به شناخت متون ادب عرفانی دورۀ قاجار کمک خواهد کرد. مقالۀ حاضر درصدد پاسخ‌گویی به این پرسش‌هاست: جامع ‌الاسرار دارای چه آموزه‌های تعلیمی است و نورعلیشاه از چه شگرد‌هایی برای آموزش آن‌ها استفاده کرده است؟ در این پژوهش، آموزه‌های تعلیمی جامع ‌الاسرار با شیوۀ توصیفی‌تحلیلی مورد بررسی قرار گرفت و آموزه‌های بارز آن در سه عنوان «عرفان نظری، اخلاقی‌تربیتی و عرفانی‌صوفیانه» دسته‌بندی شد. با وجود آنکه نورعلیشاه همچون شیخ اجل، سعدی، به آموزه‌های اخلاقی‌تربیتی توجه زیادی داشته و به‌دلیل اقبال عموم به گلستان سعدی مایل بوده است، همچون بسیاری دیگر، نظیره‌ای بر این شاهکار ادب فارسی بنویسد اما آموزه‌های عرفانی‌صوفیانه که علت غایی نگارش این رساله بوده، از دو آموزۀ دیگر در جامع الاسرار بیشتر است. همچنین مؤلف برای آموزش مفاهیم مورد نظر از دو روش مستقیم و غیرمستقیم و از شگرد‌هایی نظیر قصه‌گویی، آموزش از طریق گفت‌وگو بین شخصیت‌ها، آموزش از طریق مناجات، آموزش از طریق پند و اندرز و آموزش از طریق پرسش و پاسخ استفاده کرده و در نگارش این اثر، به تمام اقشار جامعه از افراد عامی تا خواص عارفان، به‌عنوان مخاطب توجه داشته است.

کلیدواژه‌ها

نورعلیشاه اصفهانی؛ جامع الاسرار؛ آموزه‌های تعلیمی؛ شگردهای تعلیمی؛ عرفان

مراجع

1. قرآن کریم (1378)، ترجمۀ محمد مهدی فولادوند، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.

۲. آملی، سید حیدر (1368)، جامع الاسرار و منبع الانوار، چ۱، تهران: علمى و فرهنگى.

۳. ابن‌عربی، محیی‌الدین (1392)، فصوص الحکم، ترجمه و توضیح محمدعلی موحد و صمد موحد، تهران: کارنامه.

۴. ابوزید، نصر حامد (1390)، چنین گفت ابن‌عربی، ترجمۀ احسان موسوی خلخالی، تهران: نیلوفر.

۵. اسکیلارس، اوله مارتین (1387)، درآمدی بر فلسفۀ ادبیات، ترجمۀ مرتضی نادری دره شوری، تهران: اختران.

۶. اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا (1370)، اکسیر التواریخ: تاریخ قاجاریه از آغاز تا 1259ق، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران: اساطیر.

7. بهارنژاد، زکریا (1389)، ابن‌عربی و نظریۀ وحدت وجود، چ۱، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.

8. پورنامداریان، تقی (1374)، رمز و داستان‌های رمزی، تهران: علمی و فرهنگی.

9. جوادی آملی، عبدالله (1390)، «مرزهای میان عرفان نظری و فلسفه»،فصلنامۀ اسراء، سال سوم، شمارۀ ۴ (پیاپی ۸)، 7ـ26.

10. حافظ، شمس‌الدین محمد (1350)، دیوان اشعار، بر اساس نسخۀ محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: زوار.

11. حیدری، مهدی (1397)، «نقطه و دایره در ادبیات عرفانی فارسی بر اساس مکتب ابن‌عربی»، دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی ادبیات عرفانی، دانشگاه الزهرا^(س)، سال دهم، شمارۀ 18، 163ـ182.

12. رفیع (حقیقت)، عبدالرفیع (1383)، عارفان بزرگ ایران، چ۱، تهران: کومش.

13. سجادی، سید جعفر (1383)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چ۷، تهران: طهوری.

14. سعدی، مصلح‌الدین شیرازی (1357)، گلستان، چ۲، تهران: امیرکبیر.

15. سنایی غزنوی، ابوالمجد (1391)، دیوان حکیم سنایی غزنوی، مصححان: بدیع‌الزمان فروزانفر و پرویز بابایی، چ۴، تهران: نگاه.

16. شفیقی، احسان و ظهیری ناو، بیژن (1385)، «راز خاموشی مولانا»، مجله مطالعات و تحقیقات ادبی، سال دوم، شمارۀ ۷ـ۹، ۲۵ـ۴۷.

17. شیرازی، محمد معصوم (1382)، طرائق الحقایق، تصحیح محمدجعفر محجوب، چ۲، تهران، سنایی.

۱۸. طبرسی، علی بن حسن (1379)، مشکاة الانوار فی غرر الاخبار، ترجمۀ عبدالله محمدی، چ۱، قم: دارالثقلین.

1۹. غزالی، ابوحامد امام محمد (1361)، کیمیای سعادت، به‌کوشش حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی.

۲۰. قندوزی، سلیمان بن ابراهیم (1392)، ینابیع المودة لذوی القربی، ترجمۀ موسی دانش، چ۱، تهران: آستان قدس رضوی.

2۱. گرم‌آبی، الهام (1393)، نورعلیشاه اصفهانی بررسی سوانح احوال، آثار، تعالیم ونقش وی در احیاء طریقت نعمت‌اللهیه، استاد راهنما: احسان قدرت‌اللهی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی، دانشگاه کاشان.

2۲. گلپایگانی (ایزد گشسب)، اسدالله (1322)، رسالۀ نورالابصار: در شرح حال محمدعلی اصفهانی (نورعلیشاه اول) و منتخبی از آثار نظم و نثر او، اصفهان: دانش.

2۳. ممتحن، مهدی (1393)، «آمیختگی ادبیات تعلیمی با ادبیات عرفانی در تمهیدات عین‌القضات همدانی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال ششم، شمارۀ ۲۴، 131ـ148.

24. منزوی، احمد (1352)، «تتبع در گلستان (3)»، مجلۀ وحید، دورۀ یازدهم، شمارۀ ۴، 465ـ470.

25. مولوی، جلال‌الدین محمد (1380)، مثنوی معنوی، تصحیح عبدالکریم سروش، چ۶، تهران: علمی.

26. نظامی گنجوی، الیاس (1369)، لیلی و مجنون، تصحیح برات زنجانی، چ۱، تهران: دانشگاه تهران.

27. نوربخش، جواد (1350)، مجموعه‌ای از آثار نورعلیشاه اصفهانی، تهران: خانقاه نعمت‌اللهی.

28. نوری‌زاده، علی‌اکبر (1363)، مجموعه رسائل عوارف المعارف از آثار عرفای نامی، شیراز: کتابخانۀ احمدی.

29. نورعلیشاه اصفهانی، محمدعلی (1398)، چهار رسالۀ عرفانی از نورعلیشاه: اسرارالقلوب، اصول و فروع دین، جامع ‌الاسرار، کنزالرموز، تصحیح و مقدمۀ محمد ابراهیم ضرابیها، چ۱، تهران: کهکشان علم.

30. هدایت، رضا قلی‌خان (1385)، ریاض العارفین، مقدمه، تصحیح و تعلیقات ابوالقاسم رادفر و گیتا اشیدری، چ۱، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى.

31. یلمه‌ها، احمدرضا (1396)، «شگردها و علل و انگیزه‌های کاربرد مضامین تعلیمی در منظومه‌های غنایی با تکیه بر منظومۀ نویافتۀ ناز و نیاز»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال نهم، شمارۀ ۳۴، 1ـ۲۸.

32. ـــــ (1395)، «بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور و تحول آن در ایران»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال هشتم، شمارۀ ۲۹، 61ـ۹۰.