بازنمایی مضامین اخلاقی و تعلیمی در پنج‌گنج عماد فقیه کرمانی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 7، دوره 12، شماره 47، آذر 1399، صفحه 188-225   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

فرشاد اسکندری شرفی^{* 1}؛ وحید مبارک²

¹کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه (نویسنده مسؤول)

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه

چکیده

ادبیات تعلیمی از کهن‌ترین و رایج‌ترین گونه‌های ادبی جهان است که آموزه‌هایی اخلاقی و عقلانی را به مخاطب ارائه می‌کند تا با کاربست آن‌ها در زندگی، به سعادتمندی و نیک‌بختی برسد. ادبیات فارسی از دیرباز، جلوگاه ناب‌ترین و نغزترین معانی و مضامین اخلاقی و تعلیمی بوده‌ و در هر دوره‌، بخش انبوهی از شعر فارسی به پند و حکمت و موعظه اختصاص داشته ‌است. عماد فقیه کرمانی از شاعران پارسی‌گوی قرن هشتم هجری است که در سرودن انواع شعر چون غزل و قصیده و مثنوی تبحری تمام داشته و شعرش با مبانی تصوف و اندیشه‌ها و آموزه‌های عرفانی درآمیخته ‌است. در این پژوهش با روشی توصیفی‌‌تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای، آموزهای اخلاقی و تعلیمی در پنج ‌گنج عماد فقیه کرمانی بررسی شده ‌است تا جایگاه و ارزش اخلاق و تعلیم در شعر او مشخص شود و همچنین گوشه‌ای از مقام ادبی این شاعر آشکار ‌گردد. دستاورد پژوهش نشان می‌دهد که در مثنوی‌های عماد فقیه کرمانی، موضوع‌های اخلاقی و تعلیمی که تلفیق‌یافته از اندرزهای کهن و آموزه‌های عرفانی و صوفیانه است، بازتابی گسترده دارد. مواعظ سیاسی و حکومتی، عبادت و بندگی خدا، ناپایداری و بی‌اعتباری دنیا، گشاده‌دستی و سخاوت، علم و علم‌آموزی، رازداری، کم‌آزاری و... از مهم‌ترین و پربسامدترین مسائل اخلاقی و تعلیمی در پنج‌ گنج عماد فقیه است.
 

کلیدواژه‌ها

ادبیات تعلیمی؛ مضامین و آموزه‌های اخلاقی؛ شعر فارسی؛ پنج‌ گنج؛ عماد فقیه کرمانی

مراجع

1. قرآن کریم.

2. پاینده، ابوالقاسم (1382)، نهج‌الفصاحه، چ4، تهران: دنیای دانش.

3. حافظ، شمس‌الدین محمد (1392)، دیوان غزلیات، به‌کوشش خلیل خطیب رهبر، چ52، تهران: صفی علیشاه.

4. خلیلی جهان‌تیغ، مریم و همکاران (1389)، «ارتباط برون‌متنی و درون‌متنی غزلیات سعدی و عماد فقیه کرمانی (تأثیرپذیری‌های عماد کرمانی از سعدی شیرازی)»، شعرپژوهی (بوستان ادب)، سال دوم، شمارۀ 4 (پیاپی 6)، 79ـ97.

5. ــــــــــــ (1389)، «مقایسۀ توازن موسیقایی و معنایی ردیف در غزلیات سعدی و عماد فقیه»، فنون ادبی، سال دوم، شمارۀ 1 (پیاپی 2)، 17ـ30.

6. رجایی بخارایی، احمدعلی (1390)، فرهنگ اشعار حافظ، چ9، تهران: علمی.

7. رزمجو، حسین (1390)، انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، چ3، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

8. زمانی، کریم (1393)، میناگر عشق: شرح موضوعی مثنوی معنوی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، چ12، تهران: نی.

9. سعدی، مصلح بن عبدالله (1392الف)، بوستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، چ11، تهران: خوارزمی.

10. ــــــــــ (1392ب)، گلستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، چ11، تهران: خوارزمی.

11. شعبانلو، علی‌رضا و مرادی، خدیجه (1396)، «بررسی تاریخ‌محور تحول موضوعات شعر تعلیمی قرن چهارم تا هشتم»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال نهم، شمارۀ 36، 137ـ170.

12. شمیسا، سیروس (1389)، انواع ادبی، چ4، تهران: میترا.

13. شهیدی، سید جعفر (1389)، نهج‌البلاغه، چ30، تهران: علمی و فرهنگی.

14. صرفی‌پور، محمدتقی (1390)، خوبی‌ها و بدی‌ها، چ1، قم: صرفی‌پور.

15. طالبیان، یحیی (1384)، «بررسی تشبیه تفضیل در شعر عماد فقیه»، مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، سال بیست‌ودوم، شمارۀ 1 (پیاپی 42)، 81ـ90.

16. عماد فقیه کرمانی (2536)، پنج‌گنج، به‌اهتمام رکن‌الدین همایونفرخ، چ1، تهران: دانشگاه ملی ایران.

17. عنصرالمعالی، کیکاوس بن اسکندر (1390)، قابوس‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، چ17، تهران: علمی و فرهنگی.

18. غزالی، امام محمد (1380)، کیمیای سعادت، به‌کوشش حسین خدیو جم، چ9، تهران: علمی و فرهنگی.

19. فتحعلی‌خانی، محمد (1379)، آموزه‌های بنیادین علم اخلاق، چ1، قم: شهریار.

20. فیض کاشانی، ملامحسن (1369)، اخلاق حسنه، ترجمۀ محمدباقر ساعدی، چ10، تهران: پیام آزادی.

21. قشیری، ابوالقاسم (1388)، رساله قشیریه، با تصحیح و استدارکات بدیع‌الزمان فروزانفر، چ2، تهران: زوار.

22. کاشانی، عزالدین محمود (1389)، مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه، تصحیح جلال‌الدین همایی، چ1، تهران: زوار.

23. کهدویی، محمدکاظم (1397)، آیینۀ تعلیم (ادبیات تعلیمی منظوم)، چ1، یزد: دانشگاه یزد.

24. مروتی، سهراب (1381)، تکامل انسان در آیینۀ اخلاق، چ1، ایلام: گویش.

25. مشرّف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، چ1، تهران: سخن.

26. مهدوی کنی، محمدرضا (1388)، نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، چ24، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

27. مولانا، جلال‌الدین محمد (1387)، مثنوی معنوی، تصحیح و شرح محمد استعلامی، ج1 و 3، چ8، تهران: سخن.

28. نراقی، مولی مهدی (1389)، علم اخلاق اسلامی، ترجمۀ جلال‌الدین مجتبوی، چ9، تهران: حکمت.

29. نصیرالدین طوسی (1369)، اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، چ4، تهران: خوارزمی.

30. نظام‌الملک، حسن بن علی (1389)، سیرالملوک (سیاست‌نامه)، به اهتمام هیوبرت دارک، چ9، تهران: علمی و فرهنگی.