بررسی تحلیلی جایگاه زن درروایت‌های قصه چل‌گیس براساس بن‌مایه‌های اساطیری

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

دوره 17، شماره 62، فروردین 1400، صفحه 305-329   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

سکینه مرادی^{* 1}؛ محمد حسین کرمی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز

²استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز

چکیده

قصۀ چل‌گیس یکی از قصه‌های مشهور و زبانزد در ادبیات عامیانه است. در روایت‌های گوناگون این قصه، عناصر مشترکی مانند توصیف شخصیّت چل‌گیس با مشخصه‌های تکرارشونده، بن‌مایۀ‌ نبرد قهرمان با اژدها، سرزمین‌های بی‌آب و قحطی‌زده، وجهی نمادین و اساطیری به قصه می‌دهد. هدف این پژوهش دریافت نقش و جایگاه زن در جامعه با روش تحلیلی ـ توصیفی، در روایت‌های گوناگون قصۀ چل‌گیس در مجموعه فرهنگ افسانه‌های مردم ایران با توجه به ژرف‌ساخت اساطیری قصه می‌باشد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد با توجه به پیشینۀ مادرسالاری و پرستش ایزدبانوان در ایران، شخصیّت چل‌گیس می‌تواند تجسمی از ایزدبانو آناهیتا، ایزدبانوی آب در باور و اساطیر ایرانی باشد. همچنین همنشینی بن‌مایه‌های اساطیری مرتبط با کنش شخصیت اصلی زن و مرد در ساختار پیوسته قصه، بیانگر برجسته‌سازی کنش‌ها و قدرت مردانه، تفویض خویشکاری زنانه به مردان، انفعال شخصیّت زن و تثبیت جایگاه زن به عنوان یک همسر مطیع است. با این رویکرد قصة چل‌گیس فضایی در حال گذار از افول باورهای مادرسالاری و شکل‌گیری جامعه‌ای پدرسالار را ترسیم می‌کند.
 

کلیدواژه‌ها

:قصه‌های عامیانه؛ چل‌گیس؛ اساطیر؛ زن؛ ایزدبانو

مراجع

آموزگار، ژاله.1391. تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت.

باستانی‌پاریزی، محمدابراهیم. 1344. خاتون هفت قلعه. تهران: دهخدا.

بهار، مهرداد.1386. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگاه.

ــــــــــ . 1390. ادیان آسیایی. چ9. تهران: چشمه.

بیات، حسین.  1389. «محوریت قهرمانان زن در قصه‌های عامیانه». نشریة نقد ادبی. دورة3. ش11و12. صص116-87.

جباره ناصرو، عظیم. 1398. «بررسی بن‌مایه‌های اساطیری در قصۀ«چل‌گیس»، روایت روستای رمقان، کوهمره سرخی»، مطالعات ادبیات کودک.

جونز، هوراسل.1383. جغرافیای استرابو. ترجمة همایون صنعتی‌زاده. تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.

درویشیان، علی‌اشرف و رضا خندان مهابادی. 1387. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج3. تهران: کتاب و فرهنگ.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1385. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج 7. تهران: کتاب و فرهنگ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1384. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج 17. تهران: کتاب و فرهنگ.

ستاری، رضا و سوگل خسروی.1392.«خویشکاری آناهیتا و سپندارمذ و پیوند آن با پیشینة مادرسالاری». فصلنامةادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. دورة 9. ش 32. صص 127-97.

سرکاراتی، بهمن.1378. سایه‌های شکارشده. تهران: قطره.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1388. فرهنگ نمادها. ترجمة سودابه فضایلی. چ1. تهران: جیحون.

صابری، طیبه و همکاران .1397. «مو در قصه‌های شفاهی و اساطیر». فرهنگ و ادبیات عامه. س6. ش22. صص 231-205.

عفیفی، رحیم. 1374. اساطیر و فرهنگ ایرانی. تهران: توس.

غیبی، مژده و الخاص ویسی. 1394. «تجلّی سه نمود حیوانی در افسانه‌های عامیانه ایرانی». علوم ادبی. س5. ش7. صص 138-113.

قلزم، زهره. 1394. «نقد و بررسی درون‌مایه‌های افسانه دختر چل‌گیس». مجموعه مقاله‌های دهمین همایش بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی. صص 221-213.

کوپر، جی سی .1379. فرهنگ نمادهای سنتی. ترجمة ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.

گویری، سوزان .1379. آناهیتا در اسطوره‌های ایرانی. چ 3. تهران: جمال‌الحقّ.

گیرشمن، رومن. 1349. ایران از آغاز تا اسلام. ترجمة محمدمعین. چ3. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

گیلانی، نجم‌الدین.1396. «بازتاب رسوم ایران باستان در فرهنگ مردم ایلام». فرهنگ ایلام. دورة18. ش54-55. صص 111-100.

مارزلف، اولریش. 1391. طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی. ترجمة کیکاووس جهانداری. تهران: سروش.

مختاریان، بهار.1388. «موی بریدن». نامة فرهنگستان. ش40. صص 55-50.

مظفریان، فرزانه .1391. «اسطوره در قصه‌های عامیانه». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش28. صص 157-135.

هینلز، جان. 1379. شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چ6. تهران: چشمه.

ـــــــــ .1383. شناخت اساطیر ایران. ترجمة و تألیف محمدحسین باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

یاحقی، محمدجعفر .1386. فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

یشت‌ها.1347. به کوشش ابراهیم پورداوود. تهران: طهوری.