تابوشکنی عرفا در فروع دین با توجه به متون عرفانی فارسی تا قرن هشتم (مطالعۀ موردیِ نماز، روزه)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 2، دوره 17، شماره 62، فروردین 1400، صفحه 49-82   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

رضا امینی^{* 1}؛ سیاوش حق‌جو²؛ مسعود روحانی³؛ حسین حسن پور آلاشتی³

¹دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی(ادبیات عرفانی) دانشگاه بابلسر

²ـ دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

³دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

چکیده

با ژرف‌نگری در متون عرفانی، در کنار رابطۀ مطیعانۀ عارف با حقّ، گونۀ دیگری از ارتباط وجود دارد که در گفتار و کردارشان مرزهای مقدّس نادیده انگاشته می‌شود که اجتماع این دو، تأمّل‌ برانگیز است. جستار حاضر با روش تحلیلی ـ توصیفی ضمن بیان اَشکال تابوشکنی‌ در نماز و روزه، در پی اثبات پیوند این تابوشکنی‌ها با دو شکل اصلاح «خود» و «دیگری» با اولویّت «اصلاح خود یا تأدیب نفس» است که در نهایت به «اصلاح دیگری یا جامعه» منجر می‌شود. همچنین تابوشکنی‌های دو مقولۀ مذکور در مقاله به شکل‌های انتخاب اُولی، مردم‌گریزی و تأدیب نفس و ... استخراج شده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد گرچه شکستن ظاهر حریم مقدّسات، با وجود پایبند بودن عرفا به شریعت، از یک سو مخاطبان را دچار تناقض می‌کند، کارکردهایی همچون کشاندن انسان از مرتبۀ عادت و غفلت به آگاهی (معرفت) و تزکیۀ اخلاقی را در پی دارد که با گذر از ظاهر به باطن و معانی پوشیده در اشارات ایشان، قابل توجیه است؛ از دیگر سو نه تنها روش این بزرگان برای جامعه مُضر نیست، بلکه مبانی اخلاقی‌ ارائه می‌کند که انسان و جامعه را به جایگاهی اعتلا می‌بخشد که عبادت، شکلی از اخلاق و اخلاق شکلی از عبادت شده و موجب انضباط بیرونی و درونی می‌گردد.
 

کلیدواژه‌ها

فروع دین؛ نماز؛ روزه؛ تابوشکنی؛ متون عرفانی

مراجع

قرآن کریم.

ابوزید، نصر حامد. 1397. چنین گفت ابن‌عربی. ترجمۀ سیّدمحمّد راستگو. چ9. تهران: نی.

اسفراینی، نورالدین عبدالرحمان. 1383. کاشف‌الاسرار. به اهتمام هرمان لندلت. چ2. تهران: دانشگاه تهران.

انصاری، عبدالله‌بن ‌محمّد. 1349. رسائل جامع. تصحیح وحید دستگردی. چ3. تهران: فروغی.

ایزوتسو، توشهیکو. 1378. صوفیسم و تائوئیسم. ترجمۀ محمّدجواد گوهری. تهران: روزنه.

بقلی شیرازی، روزبهان. 1389. شرح شطحیّات. تصحیح هانری کربن. ترجمۀ محمّدعلی امیرمعزّی. چ6. تهران: طهوری.

بهبهانی، محمّدعلی‌بن علّامه وحید. 1391. خیراتیّه. ج1 و2. قم: انصاریان.

پانوف، میشل و میشل پرن. 1384. فرهنگ مردم‌شناسی. ترجمۀ اصغر عسکری خانقاه. چ2. تهران: سمت.

جابری، سیّدناصر و علی‌اصغر قهرمانی. 1394. «شطح و شیوۀ بیان آن در مثنوی». مجلّۀ شعرپژوهی دانشگاه شیراز. دورۀ8. ش1. صص62-41.

جرجانی، میرسیّدشریف. 1377. تعریفات. ترجمۀ حسن سیّدعرب و سیما نوربخش. تهران: فروزان.

خرقانی، ابوالحسن. 1363. نورالعلم. به کوشش عبدالرفیع حقیقت. چ2. تهران: بهجت.

خیالی، احمد. 1397. «انعکاس عنصر برجستۀ تابو و توتم در منطق‌الطّیر عطار نیشابوری». فصلنامۀ علمی ـ تخصّصی شفای دل. دورۀ1. ش1. صص59-29.

راسل، برتراند. 1345. اخلاق تابو، جهانی که من می‌شناسم. ترجمۀ روح‌الله عباسی. تهران: امیرکبیر.

رشاد، محمّد. 1352. خفیف شیرازی. تهران: اندیشه.

سرّاج طوسی، ابونصر. 1388. اللّمع فی التّصوّف. تصحیح رینولد آلن نیکلسون. ترجمۀ مهدی محبّتی. چ2. تهران: اساطیر.

سلّمی، ابوعبدالرّحمان. 1389. تاریخ‌الصّوفیه. تألیف و ترجمۀ غزال مهاجری‌زاده. تهران: طهوری.

سلیمانیان، حمیدرضا. 1391. «بررسی نماز در قرائت‌های عرفانی ادبیات فارسی». فصلنامۀ ادبیات دینی. دورۀ1. ش1. صص196-175.

ــــــــــــــــــ . 1395. «پیوند و همگرایی آموزه‌های اسلامی با تعالیم عرفانی در حوزۀ نماز». نشریۀ ادب و زبان. دورۀ19. ش40. صص137-115.

سمنانی، علاءالدوله. 1378. چهل مجلس. به اهتمام عبدالرفیع حقیقت. تهران: اساطیر.

سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم. 1382. حدیقة الحقیقة و شریعة الطّریقة. تصحیح مریم حسینی. تهران: نشر دانشگاهی.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1391. دیوان. تصحیح محمّدحسن فروزانفر و پرویز بابایی. چ4. تهران: آزادمهر.

سهروردی، شهاب‌الدّین. 1393. عوارف‌المعارف. ترجمۀ ابومنصور اسماعیل‌بن عبد‌المؤمن اصفهانی. چ5. تهران: علمی و  فرهنگی.

شبستری، محمودبن عبدالکریم. 1354. کنزالحقایق. به اهتمام میرزا آقا مهاجر. تهران: علمی.

شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا. 1386. قلندریّه در تاریخ. تهران: سخن.

شمس تبریزی، محمّدبن‌علی. 1392. مقالات. ویراستۀ محمّدعلی موحّد. چ5. تهران: خوارزمی.

شیرازی، رکن‌الدین یحیی‌بن جنید. 1363. سیرت ابوعبدالله ابن‌خفیف شیرازی. ترجمۀ رکن‌الدّین یحیی‌بن جنید شیرازی. تهران: بابک.

طاهری، نجمه. 1392. «بررسی انواع تابوشکنی و دلایل اصلی آن‌ها در غزلیّات شمس». هشتمین همایش بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی ایران دانشگاه زنجان. دورة8. صص 20-1.

عبادی، قطب‌الدّین. 1368. صوفی‌نامه. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: علمی.

عراقی، فخرالدین. 1390. دیوان. تصحیح علی‌اصغر طاهری. تهران: داریوش. 

عطّار نیشابوری، فریدالدّین ابوحامد. 1383. تذکرةالاوّلیاء. به کوشش محمّد استعلامی. ج1 و2. چ16. تهران: زوّار.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1363. سی‌فصل. تصحیح احمد خوشنویس عماد. تهران: سنایی.

عین‌القضات همدانی. 1373. تمهیدات. تصحیح عفیف عسیران. چ4. تهران: منوچهری.

ـــــــــــــــــ . 1362. نامه‌ها. به اهتمام علی‌نقی منزوی و عفیف عسیران. ج1-3. چ2. تهران: زوّار.

فروید، زیگموند. 1349. توتم و تابو. ترجمۀ محمّدعلی خنجی. چ2. تهران: طهوری.

فرهی فرهنگ و سهیلا موسوی سیرجانی. 1396. «انسان در جهان‌بینی شمس تبریزی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س13. ش47. صص 244-197.

فریزر، جیمز. 1383. شاخة زرّین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

قشیری، عبدالکریم‌بن‌ هوازن. 1385. رسالۀ قشیریّه. ترجمۀ ابوعلی حسن‌بن احمد عثمانی. تهران: علمی و فرهنگی.

کربن، هانری. 1395. تخیّل خلّاق. ترجمۀ انشاءالله رحمتی. چ3. تهران: جامی.

مبلّغی آبادانی، عبدالله. 1376. تاریخ صوفی و صوفیگری. قم: حر.

محمّدبن منّور. 1389. اسرارالتوحید فی مقامات‌ الشیخ ابی‌سعید. تصحیح احمد بهمنیار. تهران: دنیای کتاب.

محمودبن عثمان. 1358. فردوس‌المرشدیة فی اسرار‌الصّمدیة. به کوشش ایرج افشار. چ2. تهران: طهوری.

مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل‌بن محمّد. 1363. شرح التّعرّف لمذهب‌ التّصوّف. تصحیح محمّد روشن. تهران: اساطیر.

مصاحب، غلامحسین. 1381. دائرةالمعارف اسلامی. ج5. چ3. تهران: امیرکبیر.

مولوی، جلال‌الدّین محمّد. 1394. فیه مافیه. تصحیح و حواشی بدیع‌الزّمان فروزانفر. چ6. تهران: آگاه.

ــــــــــــــــــــ . 1374. کلیّات شمس تبریزی. تصحیح محمّد عبّاسی. چ2. تهران: طلوع.

ـــــــــــــــــــــ . 1373. مثنوی معنوی. تصحیح رینولد آلن نیکلسون. ج1 و2. تهران: پوریا.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. 1371. کشف‌الاسرار فی عدّةالأبرار. به اهتمام علی‌اصغر حکمت. ج1 تا10. چ5. تهران: امیرکبیر.

مینوی، مجتبی. 1372. احوال و اقوال ابوالحسن خرقانی. چ5. تهران: طهوری.

نسفی، عزیزالدّین. 1362. الانسان الکامل. تصحیح ماریژان موله. تهران: طهوری.

ولد، بهاءالدین محمّد. 1376الف. انتهانامه. تصحیح محمّدعلی خزانه دارلو. تهران: روزنه.

ـــــــــــــــــــ . 1376ب. ولدنامه. تصحیح جلال‌الدّین همایی. تهران: هما.

هاشمی، ایّوب. 1385. «نماز در آیینۀ متون عرفانی ادب فارسی». فصلنامۀ مربیان. ش20. صص 52-42.

هجویری، علی‌بن عثمان. 1380. کشف‌المحجوب. تصحیح ژوکوفسکی با مقدّمۀ قاسم انصاری. چ7. تهران: طهوری.

هروی، نجیب. 1369. در شبستان عرفان. تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: گفتار.

ـــــــــــــ . 1362. نامه‌ها. به اهتمام علینقی منزوی و عفیف عسیران. چ2. تهران: زوّار.

یعقوبی، پارسا. 1386. «آشنایی با تابوشکنی ادبی و سیر آن در ادبیات کلاسیک پارسی». مجلۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. دورۀ58. ش3. صص116-99.

ــــــــــــــ . 1385. «تابوشکنی در عرفان». پایان‌نامه دکتری دانشگاه تهران.

ــــــــــــــ . 1390. «تابوشکنی در متون عرفانی». مجلّۀ مطالعات عرفانی دانشگاه کاشان. دورۀ16. ش14. صص 216-199.

یلمه‌ها، احمدرضا. 1387. «تجلّی روزه در متون عرفانی». فصلنامۀ ادیان و عرفان. دورة6. ش24. صص189-175.

یوسف‌پور، محمّدکاظم و محسن بتاب. 1389. «ساختار دیالکتیکی روزه در متون عرفانی». پژوهش‌نامۀ گوهر گویا. دورۀ4. ش4. صص178-157

نجفی، مریم و حسین یزدانی 1379. «آداب مکالمة انسان با خدا بر اساس مدل ارتباطی دیوید برلو و نظریة یا کوبسن». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س13. ش50. صص 293-267.