درد بر گرفتن؛ بازتاب آیینی اسطوره ای در متون عرفانی نقشبندیه

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

دوره 17، شماره 62، فروردین 1400، صفحه 179-210   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

سید محسن حسینی موخر^*

دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)

چکیده

یکی از خوارق عاداتی که در متون متصوفه به چشم می‌خورد شفابخشی است که به گونه‌های متفاوتی بروز و ظهور یافته است. در این میان به نظر می‌رسد مقولة درد برگرفتن یا به تعبیر شاعرانه آن درد برچیدن، بازماندة آیین و رسمی اسطوره‌ای است که اسطوره‌شناسان، از آن با عنوان بلاگردانی یاد کرده‌اند. بلاگردان‌های اسطوره‌ای عمدتاً با هدف راندن بیماری، عوارض و آثار گناه، مصیبت، قحطی و خشکسالی و به طور کلی هر نوع شرّ از شخص یا مردم، عمل می‌کردند. یکی از این بلاگردان‌ها وقتی به کار می‌آمده که می‌خواستند بیماری یا مرضی را از وجود بیمار بیرون برانند. بر این اساس، بلاگردان با پذیرش بیماری فرد مذکور به خود، موجب شفا یا بهبود آن شخص می‌شده است. این شیوه از شفابخشی در قالب نوعی کرامت عرفانی در برخی از متون متصوفه نیز دیده شده است. هدف از این پژوهش با شیوه تحلیلی ـ توصیفی، بررسی کرامتِ درد برچیدن در متون عرفانی نقشبندیه و مقایسه آن با آیین‌های اسطوره‌ای است. در این پژوهش برخی نمونه‌ها از این رسم و آیین بررسی شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که متون طریقت نقشبندیه بیشتر از سایر متون صوفیانه، از این باور اسطوره‌ای تأثیر پذیرفته است.

کلیدواژه‌ها

بلاگردان؛ درد برگرفتن؛ شفابخشی؛ نقشبندیه؛ خواجه احرار

مراجع

ابوالفتوح رازی، حسین‌بن علی الخزاعی النیشابوری. 1381. روض الجنان و روح الجنان. تصحیح محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح. چ3. مشهد: آستان قدس رضوی.

احرار، خواجه عبیدالله. 1380. احوال و سخنان خواجه عبیدالله احرار. تصحیح و مقدمه و تعلیقات عارف نوشاهی.چ 1. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

الیاده، میرچا. 1392. چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمة جلال ستاری. چ3. تهران: توس.

انصارى، خواجه عبدالله.1386. طبقات‌الصوفیه. تصحیح محمدسرور مولایی. چ2. تهران: توس.

ایرج‌پور، محمد‌ابراهیم. 1388. «شیوه‌ای نادر از تبرک و شفابخشی در متون عرفانی». مطالعات عرفانی. ش9. صص 28 -5.

انجیل عیسی مسیح. 2005. ترجمة هزاره نو. بی‌جا. ایلام

باخرزى، یحیى. 1383. أوراد الأحباب و فصوص الآداب. ج1. چ2. تهران: دانشگاه تهران.

بخاری، صلاح‌بن مبارک. 1371. انیس‌الطالبین و عدةالساکین. تصحیح و مقدمة خلیل‌ابراهیم صاری اوغلی. به کوشش توفیق سبحانی. تهران: کیهان.

بقلى شیرازى، روزبهان. 1374. شرح شطحیات. چ3. تهران: طهورى.

بیرونی، ابوریحان. 1363. آثار الباقیه عن القرون الخالیه. ترجمة اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.

پاکتچی، احمد. 1391. جریان‌های تصوف در آسیای مرکزی. تهران: الهدی.

جامی، نورالدین عبدالرحمن. 1386. نفحات‌الانس. تصحیح محمود عابدی. تهران: سخن.

جمال‌الدین ابوروح، لطف‌الله‌بن ابی سعدبی ابی‌سعد. 1384. حالات و سخنان ابوسعید. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.

حافظ شیرازی، خواجه شمس‌الدین محمد. 1370. دیوان. تصحیح غنی قزوینی به کوشش ع. جربزه‌دار. چ3. تهران: اساطیر.

حسینی ‌مؤخر، سیّدمحسن. حجت و کوروش گودرزی. 1394. «بررسی و تحلیل کیفیت مراحل گذر و سلوک و تشرف در اسطوره و عرفان». عرفانیات در ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی همدان. س6. ش.7 (پیاپی22).صص49-62.

حقی، مریم. 1397. «شیوه‌های کرامت شفابخشی در متون نثر عرفانی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش53. صص 154-121.

خرمشاهی، بهاءالدین .1384. حافظ‌نامه. ج2. تهران: علمی و فرهنگی.

راستگو، سید محمد. 1386. «از اسطوره تا عرفان». مطالعات عرفانی. ش6. صص55-80.

رضایی دشت‌ارژنه، محمود. 1387. «هستی‌شناسی میر نوروزی با تکیه بر بیتی از حافظ». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). ش8.. صص 94 -75.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1389. دنبالة جست‌وجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــــــــ . 1383. نقش بر آب. چ6. تهران: سخن.

دهخدا، علی‌اکبر. 1373. لغت‌نامه.چ1. تهران: دانشگاه تهران.

سرانو، میگوئل. 1368. ال الا. ترجمة سیروس شمیسا. چ1. تهران: فردوس.

سعدی، مصلح‌الدین عبداله. 1369. کلیات سعدی. تصحیح محمد علی فروغی. تهران: هرمس.

سورآبادی، ابوبکر عتیق نیشابوری. 1381. تفسیر سورآبادی. تصحیح سعیدی سیرجانی. ج5. تهران: فرهنگ نشر نو.

شهبازی، ایرج و علی‌اصغر ارجی .1387. سبع هشتم. (قصه‌های کرامت در متون عرفانی تا قرن هفتم). قزوین: سایه گستر.

صرفی، محمدرضا. 1391. باورهای مردم کرمان. کرمان: دانشگاه شهید باهنر.

طباطبایی، محمدحسین. 1374. المیزان. ترجمة سیّد محمدباقر موسوی. چ5. قم: دفتر انتشارات اسلامی. 

عطار نیشابوری فریدالدین. 1383. تذکرةالاولیا. تصحیح رینولد الن نیکلسون. چ2. تهران: اساطیر.

غزنوى، سدیدالدین محمد. 1384. مقامات ژنده پیل. چ3. تهران: علمى و فرهنگى.

فردوسی، ابوالقاسم.1386. شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. ج5. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

فریزر، جیمز جرج. 1386. شاخة زرّین. ترجمة کاظم فیرزومند. تهران: آگاه.

قزوینی، محمد. 1323. «میر نوروزی». یادگار. س1. ش3. صص 16-13.

قشیری، ابوالقاسم. 1374. ترجمة رسالة قشیریه. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ4. تهران: علمى و فرهنگى

کاشفى سبزواری، حسین‌بن على. 1356. رشحات عین الحیاة فى مناقب مشایخ الطریقةالنقشبندیه. به کوشش على‌اصغر معینیان. ج2. چ1. تهران: بنیاد نیکوکارى نوریانى.

ـــــــــــــــــــ . 1350. فتوت‌نامه سلطانی. اهتمام محمدجعفر محجوب. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

کتیرایی، محمود. 1378. از خشت تا خشت. چ2. تهران: ثالث.

محمدباقربن محمدعلی. 1386. مقامات حضرت خواجه نقشبند. به کوشش عبدالله نقشبندی مجددی شمسی. چ1. تهران: گل نشر.

محمدبن منور. 1384. أسرارالتوحید فى مقامات أبى‌سعید. به تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: آگه.

مظفری، علیرضا. 1388. «کارکرد مشترک اسطوره و عرفان». دو فصلنامة ادبیّات عرفانی دانشگاه الزهرا(س). ش1. صص 167-149.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. 1371. کشف‌الاسرا و عدةالابرار. به اهتمام علی‌اصغر حکمت. تهران: امیرکبیر.

مینوی، مجتبی. 1328. «سلطنت یوسفی ترکش دوز». یغما. س2. ش17. صص 314 -310.

نجفی، ابوالحسن. 1378. فرهنگ فارسی عامیانه. چ1. تهران: نیلوفر.

وراوینی، سعدالدین. 1367. مرزبان‌نامه. تصحیح خلیل خطیب رهبر. تهران: صفی علی‌شاه.

هاکس، جیمز .1377. قاموس کتاب مقدّس. تهران: اساطیر.

هجویری، علی‌بن عثمان. 1390. کشف‌المحجوب. به تصحح محمود عابدی. تهران: سروش.

هدایت، صادق. 1331. نیرنگستان. چ3. تهران: امیرکبیر.