تحلیل روایت شناسانه خداوند در قصه‌های مثنوی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

دوره 17، شماره 62، فروردین 1400، صفحه 239-268   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

افسانه سعادتی¹؛ محسن محمدی فشارکی^{* 2}

¹پژوهشگر پسادکترا زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

چکیده

اگرچه پژوهشگران در تحقیقات خود، موضوع خداوند را از دیدگاه‌های گوناگون کلامی، عرفانی و مذهبی با تأکید بر بخش غیرروایی یا غیرداستانی در مثنوی بررسی کرده‌اند، اما همچنان این موضوع در قصه‌های آن پوشیده مانده است. هدف از این پژوهش با روش تحلیلی ـ توصیفی، آن است تا کنش‌های خداوند را در 57 قصه ـ با توجه به نوع ظهور و اثرگذاری ـ طبقه‌بندی کند. به همین منظور نگارندگان با تمرکز بر بخش روایی قصه‌ها، به بررسی موضوع پرداخته‌اند. در واقع، قصه‌های مثنوی هم‌پای دلالت‌های آکنده از نکته‌های دقیق عرفانی، توانسته مخاطبان را به حیات روحانی و معنوی بکشاند، و از این طریق ‌آن‌ها را متوجه حضور مطلق خداوند در زندگی کند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که خداوند به عنوان عنصری پیش‌برنده در روایت‌های مثنوی گاه از طریق مشیّت، قضا، الهام و وحی و یا به طور مستقیم، به عنوان شخصیّت‌ کلیدی و گاه به شکل هاتف در ساحت نمادین و تمثیلی، حضوری چشمگیر داشته و مولوی با نمایش چنین کنش‌هایی بر آن بوده است تا خوانندگان را به نوعی از شناخت برساند.

کلیدواژه‌ها

مثنوی معنوی؛ روایت؛ خداوند؛ کنش؛ شخصیّت

مراجع

قرآن کریم.

آلوت، میربام، 1380. رمان به روایت رمان‌نویسان. ترجمة علی‌محمد حق‌شناس. تهران: مرکز.

اخباراتی، حمیده و پازوکی، شهرام 1395. «آیا مولانا اشعری است». مجلۀ حکمت معاصر. س7. ش3. صص 130-107.

اخوت، احمد. 1371. دستور زبان داستان. اصفهان: فردا.

اسدی، علی‌اوسط. 1389. «خداشناسی عرفانی مولانا جلال‌الدین». عرفان اسلامی. دورۀ 7. ش26. صص: 154-125.

اسدی، محبوبه و همکاران. 1397. «تصویر خداوند در اندیشة اشو، وجوه افتراق تعالیم او با آموزه‌های مولانا». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س 10. ش19. صص 134-107.

بامشکی، سمیرا. 1391. روایت‌شناسی داستان‌های مثنوی. تهران: هرمس.

توکلی، حمیدرضا. 1389. از اشارت‌های دریا. تهران: مروارید

تولان، مایکل جی. 1386. روایت‌شناسی، درآمدی زبان‌شناختی، انتقادی. ترجمۀ علوی و نعمتی. تهران: سمت.

چیتیک، ویلیام. 1382. راه عرفانی عشق، تعالیم مثنوی مولوی. ترجمة شهاب‌الدین عباسی. تهران: پیکان.

حسن‌زاده‌آملی، صالح. 1388. «فهم و برداشت مولانا از خدا، جهان، انسان». آیینة معرفت. صص: 99-124.

دقیقیان، شیرین‌دخت. 1371. منشأ شخصیت در ادبیات داستانی. تهران: نویسنده.

راستگو، محمد. 1380. تجلّی قرآن و حدیث در شعر فارسی. تهران: سمت.

ریکور، پل. 1383. زمان و حکایت. ترجمۀ نونهالی. تهران: گام نو.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1369. با کاروان اندیشه. چ 2. تهران: امیرکبیر.

زمانی، کریم. 1386. شرح جامع مثنوی. تهران: اطلاعات.

سپهری، رقیه و مدرسی، فاطمه. 1397. «ذات و صفات خداوند از دیدگاه مولوی». بهارستان سخن. س15. ش41. صص 160-139.

سپهسالار، فریدون‌بن‌ احمد. 1368. زندگی‌نامۀ مولانا. اقبال: تهران.

شعبانی، معصومه. 1384. دلیل آفتاب. چ1. تهران: ثالث.

شفیعی‌کدکنی، محمد‌رضا. 1392. زبان شعر در نثر صوفیه. تهران: سخن.

شیمل، آن ماری. 1375. شکوه شمس. ترجمة حسن لاهوتی. تهران: علمی و فرهنگی.

عطار نیشابوری، فریدالدین. 1383. منطق‌الطیر. به اهتمام سیّدصادق گوهرین. تهران: علمی و فرهنگی.

فرامرز قراملکی، احد و زارعی، اسماعیل. 1386. «شناخت خدا از دیدگاه مولانا». مجله دانشگاه قم. س8. ش4و3. صص 277-259.

قنبری، بخشعلی. 1387. «تصویر خدا در مثنوی». ماهنامۀ اطلاعات حکمت و معرفت. س3. ش3. صص 64-60.

کاکایی، قاسم. 1374. خدا محوری (اکازیونالیزم). تهران: حکمت.

کریمی، سودابه. 1398. بانگ آب. تهران: رشد آموزش.

کمپانی زارع، مهدی. 1395. خدا به روایت مولانا. تهران: نگاه معاصر.

مولوی، جلال‌الدین محمد. 1378الف. مثنوی معنوی (نسخه نیکلسون). تهران: محمد.

ــــــــــــــــــــــــ . 1378ب. کلیات شمس تبریزی. به تصحیح فروزانفر. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــــــــــ. . 1319. مثنوی معنوی. به تصحیح و همت محمد رمضانی. تهران: کلاله، خاور.

ــــــــــــــــــــــــ . 1381. فیه‌مافیه. بر اساس نسخة استاد بدیع‌الزمان فروزانفر. به کوشش زینب یزدانی. تهران: عطار.

مهدوی‌منش، آسیه. 1388. بررسی اسماء و صفات خداوند در مثنوی. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد دانشگاه کاشان.

میرصادقی، جمال. 1386. عناصرداستان. چ5. تهران: سخن.

نیکلسون، رینولد ا. 1358. تصوف اسلامی و رابطۀ انسان و خدا. ترجمۀ شفیعی‌کدکنی. تهران: توس.

ــــــــــــــــ.. 1374. شرح مثنوی معنوی مولوی. ترجمة حسن لاهوتی. تهران: علمی و فرهنگی.

وحیدیان کامیار، تقی. 1370. حرف‌های تازه در ادب فارسی. اهواز: جهاد دانشگاهی اهواز.