تطور اصل برائت از دیدگاه اصولیون

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 17، شماره 62، اسفند 1399، صفحه 119-134   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2021.680388

نویسندگان

حسین رحیمی واسکسی¹؛ حمید کاویانی فر^{* 2}؛ عصمت السادات طباطبایی لطفی²؛ نسرین کریمی²

¹دانشجوی دکتری گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران

²استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران

چکیده

اصل برائت در اصطلاح فقهای اصولی عبارتست از حکم به عدم ثبوت تکلیف برای مکلّف در موردی که اصل وجود تکلیف مشکوک باشد. فقهای اصولی مجرای کلی اصل برائت را شک در تکلیف تبیین نموده­اند و آن را در تمامی شبهات تحریمی و وجوبی جاری دانسته­اند، در مقابل اخباریون این اصل را تنها در شبهات وجوبی جاری دانسته و در مقابل شبهات تحریمی به احتیاط روی می­آورند. توجه و تدبر در دیدگاه فقهای اصولی متقدم و متأخر نشان از تحول و تطور در اجرا و استناد این اصل در تاریخ فقه امامیه را می­دهد. توجه به دیدگاه فقهای متقدم اصولی از قبیل ابن ادریس حلی،شیخ طوسی، شیخ مفید و ... نشان از این مدعا دارد که اصل برائت یا همان برائت شرعی بدین گستردگی که امروزه در مسائل شرعی مطرح می­باشد، موردنظر نبوده است و اگرچه‌ در دوره‌های متقدم فقه اصولی،‌ بحث‌ اصل برائت‌ در ضمن‌ مباحث‌ حظر و اباحه‌ مطرح‌ می گردید، اما در دوره‌های‌ متأخرتر و دیدگاه­های فقهای اصولی آن، این‌ دو حیثیت‌ جداگانه‌ای‌ از اصل برائت پیدا نمودند. چرا که بحث‌ حظر و اباحه‌ ناظر به‌ حکم‌ اشیاء از حیث‌ عناوین‌ اولیه مستفاد از ادله اجتهادی‌ بوده است، ولی در مقابل بحث‌ اصل برائت‌ و احتیاط، ناظر به‌ حکم‌ شک‌ در احکام‌ واقعیه‌ است‌؛ نتیجتاً اباحه‌ حکمی‌ واقعی‌ و اصل برائت‌ حکمی‌ ظاهری‌ است‌. ضمن‌ اینکه‌ مورد اباحه‌ شبهه تحریمیه‌ است‌، ولی‌ مورد برائت‌ اعم‌ از شبهه وجوبیه‌ و تحریمیه‌ است‌. این تحول و تطور در دیدگاه فقهای اصولی در دوره های متأخر ناظر به پیچیدگی­ها و نیازهای حال حاضر در تبیین احکام شرعی بوده است که به نظر می­رسد با توجه به نفوذ کلام اخباریون در سده­های گذشته و نیز تنوع کمتر مسائل شرعی در آن زمان، فقهای اصولی با اغماض در مورد آن به بحث و گفتگو پرداخته­اند.

کلیدواژه‌ها

اصول عملیه؛ اصل برائت؛ اصولیون؛ اخباریون؛ تطور اصل برائت

مراجع

- قران کریم

1. ابن منظور، محمد بن مکرم (1416). لسان العرب. بیروت: دار الاحیاء التراث.
2. اکبری رومنی، فرناز(1387). اصل برائت در گذار زمان، مجله حقوقی دادگستری،شماره 62 و63.
3. امین‌، محسن‌(1983). اعیان‌ الشیعه، بیروت:دار الاحیاء التراث.
4. انصاری‌، مرتضی ‌(1411). فرائد الاصول(رسائل. قم: جامعه مدرسین.
5. آخوند خراسانی‌، محمد کاظم‌ (1412). کفایه الاصول.  قم:جامعه مدرسین.
6. جبعی عاملی، زین الدین (شهید ثانی)(1416). شرح معالم الدین فی الاصول. بیروت: نشر دارالاحیاء.
7. حرّ عاملی، محمد بن حسن (1416). وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه. قم:آل البیت.
8. حلی، جعفربن حسن (محقق حلی)(1418). معارج الاصول. قم:آل البیت.
9. حکیم‌، محمد تقی(1979).  الاصول‌ العامه للفقه‌ المقارن‌. بیروت‌: دار الاحیاء التراث.
10. خمینی، روح الله(1373). منهاج الوصول الی علم الاصول. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
11. زبیدی، محمد مرتضی (1388). تاج العروس من جواهر القاموس. قم: نشر مؤسسه تحقیقات.
12. صدر، سیدمحمدباقر (1421). دروس فی علم الاصول،قم:مرکز الابحاث و الدرسات التخصصیه للشهید الصدر.
13. صدوق،محمد بن علی (1363).  من لایحضر الفقیه. تصحیح علی اکبر غفاری. قم: جامعه مدرسین.
14. طریحی، فخرالدین (1412). مجمع البحرین. قم: مؤسسه دار الکتاب.
15. عاملی، محمد بن مکی (شهید اول) (1272). اللمعه الدمشقیهه. قم: مرکز الاعلام الاسلامی.
16. قافی، حسین و شریعتی، سعید (1395). اصول فقه کاربردی. قم :پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
17. مظفر، محمدرضا (1386). اصول‌ الفقه. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
18. محمدی، ابوالحسن (1388). مبانی استنباط حقوق اسلامی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
19. مفید، محمد بن محمد بن نعمان(1413). الارشاد فی معرفت الحجج علی العباد. قم: مؤسسه آل البیت.
20. نانینی، محمد حسین (1416). فوائد الاصول. تقریر محمد علی کاظمی. قم: مؤسسه النشر الاسلامی