تحلیل ساختار ضرب المثل های برساخته از سفالینۀ «سبو» در غزلیّات صائب تبریزی

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

دوره 13، شماره 47، فروردین 1400، صفحه 1-16   

نویسندگان

خاطره اسماعیل زاده¹؛ رامین صادقی نژاد^{* 2}؛ مریم محمّدزاده³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر; ایران

²استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر ; ایران

³استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران

چکیده

ضرب­المثل،­ شکلی ادبی است که همانند معمّا  به ساختار کلامی خود، توجّه دقیق دارد. امّا در ضرب­المثل، قصد نه پنهان کردن معنا که فشرده کردن آن در قالب شکلی به یاد ماندنی است. ضرب­المثل­ها، امثال و حکم وکلمات قصار، همگی شکل­هایی­اند که حکمت این جهانی و تجربۀ گذشته را در قالب  سرفصل­هایی کوتاه، فشرده می­کنند که می­توان در زمان حال به آنها متوسّل شد. استفاده از ضرب­المثل یکی از ویژگی­های بارز شعر دورۀ سبک هندی است. شاعران این سبک با الهام از محیط زندگی روزانه به مضمون­سازی پرداخته­اند. نبوغ مخاطب­شناسی صائب تبریزی به عنوان سرآمدترین شاعر این سبک، وی را بر آن داشته است تا برای تـفهیم بهتـر و مؤثّرتر مطالب اخلاقـی، عرفانـی و اجتماعی از شکل ادبـی  ضرب­المثل، بیش­ترین استفاده را ببرد. ضرب­المثل درغزلیّات صائب از تنوّع وگستردگی بسیار بالایی برخوردار است. صائب از هر موضوع و وسیله­ای برای منظور خود استفاده کرده­است. سفالینه­ها از قابل دسترس­ترین ابزار و وسایل زندگی مردم عادی کوچه و بازار می­باشند که از ظرفیّت بالایی برای آفرینش شکل ادبی ضرب­المثل برخوردارند. بررسی  ضرب­المثل­های برساخته از تمام سفالینه­ها در دیوان کثیرالشعر صائب در یک مقاله ممکن نیست، از این رو در این پژوهش که به روش کتاب­خانه­ای و به شیوۀ توصیف تحلیل محتوا فراهم آمده­است، فقط به تحلیل ضرب­المثل­های برساخته از سفالینۀ سبو، پرداخته­ایم تا میزان و چگونگی بهره­گیری صائب از سفالینۀ سبو در شکل ادبی ضرب­المثل را نشان دهیم. 

کلیدواژه‌ها

سبک هندی؛ سبو؛ سفالینه؛ صائب تبریزی؛ ضرب‌المثل

مراجع

1. اسکولز، رابرت، 1379، درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات، ترجمۀ فرزانه طاهری، تهران: آگاه.
2. اعلا، محسن، 1386، «تمثیل در سبک هندی»، رشد آموزش زبان و ادب فارسی، شمارۀ 83، صص  23-19.
3. بختیاری، محمد رضا،1394، «ضرب­المثل در اشعار صائب، ناصر خسرو و شهریار»، سومین همایش الکترونیکی پژوهش­های نوین در علوم و فناوری،کد COI مقاله: EMAA03_013.
4. برقعی، یحیی، 1364، کاوشی در امثال و حکم، قم: نمایشگاه و نشر کتاب.
5. بهمنیار، احمد، 1381، داستان­نامه بهمنیاری، تهران: دانشگاه تهران.
6. بیهقی، ابوالفضل، 1384، تاریخ بیهقی، تصحیح علی اکبر فیّاض، تهران: انتشارت علم.
7. بیهقی، حسینعلی، 1376، پژوهش و بررسی فرهنگ عامه ایران، مشهد: آستان قدس رضوی.
8. حافظ، شمس الدین محمد،1380، دیوان حافظ، به تصحیح غنی و قزوینی، به کوشش رضا کاکایی دهکردی، تهران: ققنوس.
9. حسن­پور آلاشتی، حسین،1384، «معنی بیگانه در شعر صائب تبریزی»، پردگیان خیال (ارجنامۀ محمد قهرمان)، به درخواست و اشراف محمدرضا شفیعی کدکنی و محمد جعفر یاحقی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، صص 80-67.
10. حقیقت سمنانی، محمد علی، 1374، ضرب­المثل­های منظوم فارسی، تهران: گزاره.
11. حکیم آذر، محمد، 1395، «بحث در تشبیه تمثیل و کارکرد آن در غزل صائب تبریزی»، فنون ادبی، دوره 8، شماره 2(پیاپی 15)، صص 136-112.
12. دهخدا، علی اکبر، 1391، امثال و حکم، 4 ج، تهران: امیر کبیر.
13. ذوالفقاری، حسن، 1388الف، «بررسی ضرب المثل­های فارسی در دو سطح واژگانی و نحوی»، فنون ادبی، دوره 1، ش 1، صص 80-57.
14. -----------، 1388ب،  فرهنگ بزرگ ضرب المثل­های ایرانی، دو جلد، تهران: معین.
15. -----------، 1391، »کاربرد ضرب المثل در شعر شاعران ایرانی»، پژوهش­های ادبی عرفانی، ش 21، صص 122-95.
16. شکور زاده بلوری، ابراهیم، 1384، دوازده هزار مثل فارسی، مشهد: آستان قدس رضوی.
17. شمیسا، سیروس ،1386، فرهنگ تلمیحات (اشارات اساطیری، داستانی، تاریخی، مذهبی در ادبیّات فارسی)، تهران: میترا.
18. صائب تبریزی، میرزا محمد علی ،1375، دیون صائب تبریزی، به تصحیح محمد قهرمان، 6 ج، تهران: امیرکبیر.
19. طهماسبی، فریدون و حسین جبّارپور،1393، «بازتاب تعلیمی مثل­ها در دیوان صائب تبریزی»، فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، شمارۀ پیاپی: نوزدهم، صص 58-41.
20. عسجدی مروزی، 1394، دیوان عسجدی مروزی، به اهتمام علیرضا شعبانیان، تهران: سوره مهر.
21. عطّار نیشابوری، فریدالدین،1399، مصیبت نامه، با مقدمه، شرح و به تصحیح محمد رضا شفیعی کدکنی، چ هشتم، تهران: سخن.
22. مستوفی، حمدالله، 1364، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
23. معین، محمد،1370، فرهنگ معین، 6ج، تهران: امیرکبیر.
24. منوچهری دامغانی، احمد، 1370، دیوان منوچهری دامغانی، به اهتمام محمد دبیر سیاقی، تهران: زوّار.
25. نصرالله منشی، ابوالمعالی، 1386، کلیله و دمنه، به تصحیح و توضیح مجتبی مینوی تهرانی، تهران: محور.
26. واعظ کاشفی،کمال الدین حسین واعظ، 1369، بدیع الافکار فی صنایع الاشعار، ویراسته وگزاردۀ میر جلال الدین کزّازی، تهران: نشر مرکز.
27. یوسفی، غلامحسین، 1363، کاغذ زر، تهران: یزدان.