تحلیل تفاوت بلاغی زبان عبارت و اشارت در نثر عرفانی خواجه عبدالله انصاری

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

مقاله 3، دوره 11، شماره 40، آبان 1400، صفحه 44-57   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سمانه جعفری^{* 1}؛ محمد عالی زاده مرشت²

¹استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

چکیده

خواجه عبدالله انصاری خالق آثار برجسته­ای است که سبک جدیدی از نثر را رقم زده است، اما آثار خواجه همگی بر یک شیوه نیست و تفاوت زبان عبارت و اشارت را می­توان در دو دسته از آثار وی مشاهده کرد. برخی از آثار خواجه مانند «صدمیدان» با هدف تعلیم مبانی عرفانی نوشته شده و برخی دیگر از جمله «الهی‌نامه» از نوع ادب غنایی است. مقالۀ حاضر کوشیده است با مقایسۀ ویژگی­های بدیعی و بیانی دو اثر برجسته از این نویسندۀ صاحب سبک، الهی­نامه و صدمیدان، به روش کتابخانه­ای با هدف نشان دادن تفاوت ویژگی­های بلاغی در زبان عبارت و اشارت خواجه، به مقایسۀ تطبیقی سبک بلاغی این دو دسته از آثار وی بپردازد. نتایج این پژوهش نشان­دهنده کاربرد بیشتر اغلب آرایه­های لفظی و معنوی در الهی‌نامه است مگر آرایۀ تضمین که خواجه برای اثبات سخنان خود در صدمیدان از آن بیشتر بهره برده است. همچنین تحلیل بسامدی آرایه­های این دو اثر ثابت می­کند که این عارف سخن­شناس بر لفظ و معنا بسیار تسلط داشته و با رعایت تناسب و ارتباط بین آن­ها به دو شیوه­ (زبان عبارت و اشارت) در زبان عرفانی رسیده است.

کلیدواژه‌ها

خواجه عبدالله انصاری؛ زبان عرفانی؛ سبک بلاغی؛ صدمیدان؛ الهی‌نامه

مراجع

آقاحسینی، حسین؛ میرباقری فرد، سیدعلی اصغر؛ محمودی، مریم (1384)، «بررسی و تحلیل ویژگی­های زبان عرفانی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی اصفهان (مطالعات و پژوهش های دانشکده ادبیات و علوم انسانی)،  شمارۀ 43-42، صص 86-65.

اجیه، تقی؛ پوده، آزاده (1393)، «سبک­شناسی رسائل خواجه عبدالله». فنون ادبی، سال6، شمارۀ 1 (پیاپی 10)، صص 74-79.

اسفندیارپور، هوشمند (1389)، عروسان سخن (نقد و بررسی اصطالحات و صناعات ادبی در بدیع)، تهران: فردوس.

انصاری، خواجه عبدالله (1358)، صدمیدان. به اهتمام قاسم انصاری. تهران: کتاب خانه طهوری.

ــــــــــــــــــــــ (1372)، مجموعه رسائل فارسی. تصحیح محمد سرور مولایی. تهران: توس.

اوتاس، بو (1379)، «مناجات یا الهی‌نامه خواجه عبدالله انصاری»، ترجمه شهرزاد نیک­نام، معارف، دورۀ 17، شمارۀ1، صص 90-101.

برتلس، آندره پوگنی یویچ (1356)، تصوف و ادبیات تصوف، ترجمۀ سیروس ایزدی، تهران: امیرکبیر.

بهار، محمدتقی (1380)، سبک شناسی، تهران: امیرکبیر، چاپ هفتم.

پروین گنابادی، محمد (1364)، مقدمه ابن خلدون، تهران: بنگاه ترجمه و نقد کتاب.

پورنامداریان، تقی (1376)، رمز و داستان­های رمزی در ادب فارسی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

توکلی،  حمیدرضا (1389)، بوطیقای روایت در مثنوی، تهران:  مروارید.

جعفری، سمانه؛ میرباقری فرد، سید علی اصغر (1395)، «تحلیل انتقادی تعاریف شطح»، ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، سال7، شمارۀ 14، صص 174-149.

خطیبی، حسین (1375)، فن نثر در ادب پارسی، تهران: زوار.

دهباشی، مهدی؛ میرباقری فرد، سید علی اصغر (1384)، تاریخ تصوف، تهران: سمت.

راستگو، سیدمحمد (1385)، هنر سخن آرایی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب انسانی و دانشگاهی.

روحانی نژاد، حسین (1388)، «زبان عرفان»، قبسات، سال 14، زمستان، صص70-49.

روزبهان بقلی، روزبهان بن ابی نصر (1374)، شرح شطحیات، تصحیح هانری کربن، تهران: طهوری، چاپ سوم.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392)، زبان شعر در  نثر صوفیه، تهران: سخن.

شمیسا، سیروس (1383 الف)، بیان و معانی، تهران: فردوس، چاپ هشتم.

__________ (1383 ب)، نگاهی تازه به بدیع، تهران: میترا، ویرایش سوم.

عبادیان، محمود (1368)، درآمدی بر سبک‌شناسی در ادبیات، تهران: جهاد دانشگاهی.

غلامرضایی، محمد (1377)، سبک‌شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو، تهران: جامی.

فشارکی، محمد (1374)، بدیع، تهران: جامی.

فعالی، محمدتقی (1381)، «زبان عرفانی»، قبسات، شمارۀ 24.

فیروزنیا، علی اصغر (1389)، «تأثیر حافظ از خواجه عبدالله انصاری»، ماهنامۀ حافظ، شمارۀ 72، صص 53-61.

مهربان، جواد (1389)، «نظری انتقادی بر سبک‌شناسی در ایران»، فصلنامة تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، شمارۀ 27 ، صص 111-122.

نویا، پل (1373)، تفسیر عرفانی و زبان قرآنی، ترجمۀ اسماعیل سعادت، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

واعظ،  بطول؛ صدری، نیره (1392)، «بلاغت انواع ادبی با تکیه بر نوع رباعی»، فصلنامه متن­پژوهی ادبی، شمارۀ 57، صص 32-7.

همایی، جلال­الدین (1386)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: هما.