تحلیل و بررسی بن‌مایۀ حباب و کارکردهای تعلیمی آن در شعر صائب تبریزی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 5، دوره 12، شماره 48، اسفند 1399، صفحه 129-148   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسنده

فریدون طهماسبی^*

گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شوشتر، دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر، ایران.

چکیده

سبک هندی یا اصفهانی سرشار از مضامین متنوع و تصویرهای رنگارنگ است. صائب تبریزی از شاعران توانمند این سبک است که از پدیده‌های مختلف طبیعی و غیرطبیعی به‌عنوان بن‌مایه در مضمون‌پردازی و تصویرسازی بهره گرفته است. صائب در بسیاری از موارد، از این مضمون‌ها و تصاویر بر اساس نقش ترغیبی و اخلاقی زبان برای برانگیختن مخاطب به انجام ارزش‌ها و ترک ضد ارزش‌ها بهره برده است. در این مقاله که با روش تحلیل محتوا و به‌صورت اسنادی انجام شده، بن‌مایۀ حباب در دیوان صائب بررسی و تحلیل گردیده و به این پرسش پاسخ داده شده که صائب از بن‌مایۀ حباب در جهت کدام یک از مضامین تعلیمی بهره برده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که صائب غیر از اهداف توصیفی و بیان موضوع‌های غنایی، حکمی و... اهداف تربیتی و تعلیمی را هم مد نظر داشته است. او با استفاده از قابلیت این بن‌مایه در مضمون‌پردازی و تصویرسازی، مخاطب خود را به خاموشی، ترک هواپرستی، دوری از نخوت و تکبر، ترک پوچ‌گویی، ترک گناهکاری و تردامنی، تکیه نکردن و دل نبستن به دنیای فانی، دل نبستن به عمر زودگذر و... دعوت کرده است.

کلیدواژه‌ها

سبک هندی؛ صائب تبریزی؛ حباب؛ مضمون‌پردازی؛ ادبیات تعلیمی

مراجع

1. قرآن کریم، ترجمۀ مهدی الهی قمشه‌ای.

2. آمدی، عبدالواحد بن محمد (1395)، غرر الحکم و درر الکلم، ترجمۀ محمدعلی انصاری، قم: امام عصر^(عج).

3. بیدل دهلوی، میرزا عبدالقادر (1386)، دیوان غزلیات، مقدمه و ویرایش محمد سرور مولایی، تهران: علم.

4. تقوی، محمد و دهقان، الهام (1388)، «موتیف چیست و چگونه شکل می‌گیرد»، فصلنامۀ نقد ادبی، سال دوم، شمارۀ 8، 7ـ31.

5. حسن‌پور آلاشتی، حسین (1378)، طرز تازه، سبک شناسی غزل سبک هندی، تهران: سخن.

6. داد، سیما (1387)، فرهنگ و اصطلاحات ادبی، چ۴، تهران: مروارید.

7. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1387)، ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما، ترجمۀ حجت‌الله اصیل، تهران: نشر نی.

8. شمس لنگرودی، محمد (1367)، گردباد شور جنون، چ۲، تهران: نشر چشمه.

9. شمیسا، سیروس (1369)، سیر غزل در شعر فارسی، تهران: فردوس.

10. رضی، احمد و فرهنگی، سهیلا (1392)، «لحن تعلیمی در دیوان حافظ»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال پنجم، شمارۀ 18، 79ـ102.

11. رضی، احمد (1391)، «کارکردهای تعلیمی ادبیات فارسی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال چهارم، شمارۀ 15، 97ـ120.

12. صائب تبریزی، محمدعلی (1375)، کلیات اشعار، به‌کوشش محمد قهرمان، تهران: علمی و فرهنگی.

13. طباطبایی، سید مهدی (1393)، «بن‌مایۀ حباب و شبکه تصویرهای آن در غزلیات بیدل دهلوی»، فصلنامۀ متن‌پژوهی، سال هجدهم، شمارۀ 63، 81ـ123.

14. علوی، سید رضا (1387)، «تجلی تعلیم و تربیت در ادب فارسی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال چهارم، شمارۀ 15، 97ـ120.

15. غنی‌پور ملکشاه، احمد و غفوری، عفت السادات (1391)، «آینه، مضامین و تناسبات شعری آن در غزلیات صائب تبریزی»، نامۀ پارسی، شمارۀ 60، 89ـ110.

16. فلاح لاله‌زاری، ملیحه و بصیری، محمدصادق ( 1394)، «تصویر حباب در غزل صائب»، فصلنامۀ بهار ادب، سال هشتم، شمارۀ 3 (پیاپی 20)، 305ـ322.

17. قلی‌زاده، حیدر (1383)، «زلف و تعابیر عارفانه و عاشقانۀ آن در شعر فارسی»، مجله دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، دورۀ 47، شمارۀ 192، 149ـ194.

18. گلی، احمد، زینال‌زاده، حمیده (1388)، «سرو و مضامین، تعابیر و تناسبات شعری آن در دیوان صائب تبریزی» نامۀ پارسی، شمارۀ 48 و 49، 175ـ200.

19. یوسفی، غلامحسین (1371)، «تصویر شاعرانۀ اشیا در نظر صائب»، مجموعه مقالات صائب و سبک هندی، به کوشش محمدرسول دریاگشت، تهران: مروارید، 311ـ334.