مصیبت‌نامۀ عطار نیشابوری؛ آمیزه‌ای از اخلاق عملی و عرفان (با تکیه بر حکایت‌ها)

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 3، دوره 12، شماره 48، اسفند 1399، صفحه 57-92   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسنده

پروین رضائی^*

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بروجرد

چکیده

دیدگاه‌ها و سخنان اخلاقی عطار نیشابوری در نظم و نثر فارسی، ارزشمند و درخور تأمل و پژوهش بیشتر است. به‌دلیل توجه به دیدگاه‌ها عرفانی و زبانی عطار، بررسی مباحث اخلاقی و تعلیمی آثار وی، به‌خصوص مصیبت‌نامه، کمتر پژوهش شده است. این پژوهش به روش تحلیل محتوایی و آماری، مصیبت‌نامه را بررسی کرده و در پی پاسخ‌گویی به این سؤال‌هاست که «کدام مضامین و محتواهای اخلاقی و اندرزی در نگاه عرفانی عطار در مصیبت‌نامه برجسته‌تر است؟» و «آیا عرفان عطار به حکمت عملی نزدیک است؟ عطار در توجه ‌دادن به اخلاق حسنه و انذار و نهی از رذیله‌ها دغدغه‌مند بوده است. مباحث اخلاقی و انسان‌ساز موجود در ادبیات تعلیمی و عرفانی در سرتاسر سفر سالک فکرت (شخصیت اصلی مصیبت‌نامه) مکرر در این اثر عطار بازگو می‌شود. عطار به‌خوبی، ضمن روایت تمثیل عرفانی سفر برای خودشناسی، از حکایت‌های تعلیمی و اندرزی و اخلاقی غفلت نورزیده و تا حد ممکن در بخش حکایات کوتاه این منظومۀ عرفانی، جانب اخلاق و نکوداشت محاسن اخلاقی و دعوت بدان‌ها و نکوهش رذیله‌های اخلاقی و پرهیز و انذار از آن‌ها را پیش چشم داشته است. نتیجۀ دیگر پژوهش این است که بیان اندرزها و مباحث تعلیمی بخش حکایت‌های کوتاه در این چهل مقاله (منزل) معمولاً با آن بخش همسوست؛ برای مثال، حین روایت سفر سالک به نزد خاک، از خاکساری و تواضع سخن گفته است و در حین سفر نزد ابراهیم خلیل از مودت و خلّت و دوستی ورزیدن؛ نتیجۀ مهم دیگر این پژوهش این است که اکثر ابیات تعلیمی و اندرزی عطار در حکایات کوتاه بیان شده است و سخنان پیر به سالک فکرت، بیشتر جنبۀ عرفانی دارد.
 

کلیدواژه‌ها

عطار؛ مصیبت‌نامه؛ اخلاق؛ حکایت؛ پند و اندرز

مراجع

 

1. قرآن کریم، ترجمۀ مهدی الهی قمشه‌ای.

2. نهج‌البلاغه (۱۳۸۸)، گردآوری محمد بن حسین شریف رضی، تصحیح صبحی صالح، چ۱، قم: دار العرفان‏.

3. ابن مسکویه، محمد بن علی (1371)، طهارة الاعراق (اخلاق و راه سعادت)، ترجمه و اقتباس از بانو مجتهده ایرانی، انجمن حمایت از خانواده‌های بی‌سرپرست.

4. افلاطون (138۶)، دورۀ کامل آثار، ترجمۀ محمد حسین لطفی، تهران: خوارزمی.

5. اکرمی، میرجلیل و دینی، هادی (1397)، «تجلیات عرفانی مبارزه با نفس در مثنوی های عطار (منطق الطیر، الهی نامه، اسرارنامه و مصیبت‌نامه)؛ مجلۀ پژوهش زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز، سال 71، شمارۀ 238، 27‌ـ47.

6. الهی‌زاده، مریم و محققی، عبدالمجید (1395)، در مقالۀ «تحلیل و بررسی نقد اجتماعی در مصیبت‌نامۀ عطار بر مبنای روش‌شناسی اسکینر»، فصلنامۀ تخصصی تفسیر متون زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 95، 138‌ـ172.

7. انصاری، محمدعلی (1337)، غرر الحکم و درر الکلم، مجموعه کلمات قصار حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب؛ گردآوری عبدالواحد بن محمد آمدی، تهران: محمدعلی انصاری قمی.

8. براتی، محمود و علی‌محمد محمودی (1390)، «نگاه تعلیمی اسدی طوسی در کتاب حماسی گرشاسب‌نامه و برخی از اندیشه‌های مذهبی و اندرزهای وی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال سوم، شمارۀ ۱۲، 26ـ55.

9. پیروز، غلامرضا و غفوری، عفت‌سادات (1396)، «تحلیل منطق‌ الطیر و مصیبت‌نامۀ عطار نیشابوری بر اساس نظریۀ سازنده‌گرایی ویگوتسکی و برونر»، شعرپژوهی دانشگاه شیراز، سال نهم، شمارۀ 3 (پیاپی 33)، 20‌ـ44.

10. تمیم‌داری، احمد (1379)، کتاب ایران (تاریخ ادبیات پارسی، مکتب‌ها، دوره‌ها سبک‌ها و انواع ادبی)، تهران: الهدی.

11. ثروت، منصور (1378)، گنجینه حکمت در آثار نظامی، چ۲، تهران: امیرکبیر.

12. خلیلی جهان‌تیغ، مریم و دهرامی، مهدی (1391)، «ادبیات تعلیمی و تربیتی در شاهنامه فردوسی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ سوم، شمارۀ 11، 41ـ58.

13. رضی، احمد و فرهنگی، سهیلا (139۱)، «لحن تعلیمی در دیوان حافظ»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال پنجم، شمارۀ 18، 79ـ102.

14. ـــــــ (1388)، «طرحی برای طبقه‌بندی انواع ادبی در دورۀ کلاسیک»، فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی، دانشگاه تربیت مدرس، سال ششم، شمارۀ 24، ۸۱ـ۱۰۶.

15. زرین‌کوب، عبدالحسین (1392)، نقد ادبی، تهران: امیرکبیر.

16. سجادی، سید جعفر (1383)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری.

17. سرباز برازنده، فرح (1394)، «نقد اجتماعی در مصیبت‌نامۀ عطار»، زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد سنندج، سال هفتم، شمارۀ 23، 21ـ48.

18. سعدی شیرازی، شیخ مصلح‌الدین (1373)، گلستان سعدی، تصحیح، مقدمه و شرح از غلامحسین یوسفی، تهران: امیرکبیر.

19. شمیسا، سیروس (1373). انواع ادبی، چ۲، تهران: فردوس.

20. طوسی، خواجه نصیرالدین (1360)، اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی.

21. طهماسبی، فریدون (1391)، «مضامین اخلاقی بوستان و مقایسۀآن بانهج ‌البلاغه»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دانشگاه آزاد اسلامی دهاقان، شمارۀ 16، 190‌ـ218.

22. عظیمی اقدم، مریم و یوسف‌فام، عالیه (1391)، «فرجام‌شناسی در الهی‌نامه و مصیبت‌نامه عطار نیشابوری»، فصلنامه مطالعات نقد ادبی، شمارۀ 28، 18‌ـ43.

23. عطار نیشابوری، فریدالدین (1399)، مصیبت‌نامه، تصحیح، مقدمه و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.

24. علیزاده، مهدی (1389)، اخلاق اسلامی، مبانی و مفاهیم، قم: دفتر نشر معارف.

25. غزالی، محمد (1374)، کیمیای سعادت، تصحیح حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی. 

26. فردوسی، ابوالقاسم (1387)، شاهنامه، به‌کوشش سعید حمیدیان، بر اساس چاپ مسکو، تهران: قطره.

27. فرشیدورد، خسرو (1363)، دربارۀ ادبیات و نقد ادبی، تهران، امیرکبیر.

28. فروزانفر، بدیع‌الزمان (1389)، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار عطار، چ۱، تهران: زوار.

29. فلاح، مرتضی (1387)، «سه نگاه به مرگ در شعر قدیم»، دوفصلنامه علمی‌پژوهشی پژوهش زبان و ادبیات فارسی، سال یازدهم، شمارۀ 11، 223‌ـ245.

30. قبادی، حسینعلی و همکاران (1390)، «پیام‌های جهانی عطار برای مشکلات فکری انسان معاصر»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال سوم، شمارۀ  ۱۱، 87‌ـ110.

31. قشیری، حسن بن احمد عثمانی (1385)، رسالۀ قشیریه، تصحیح و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: علمی و فرهنگی.

32. محسنی، مرتضی و سبیکه، اسفندیار (1394)، «تعامل انسان و خدا در مصیبت‌نامۀ عطار»، پژوهشنامۀ عرفان، شمارۀ ۱۰، 83ـ106.

33. مدرس‌زاده، عبدالرضا و صفوی، بنفشه سادات (1390)، «نگاهی به آموزه‌های اخلاقی در غزل‌های سعدی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال سوم، شمارۀ 12، 127ـ148.

34. مشرّف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: انتشارات سخن و دانشگاه شهید بهشتی.

35. موسوی جروکانی، سید حامد و همکاران (1395)، «معنای زندگی در مصیبت‌نامۀ عطار نیشابوری»، مجلۀ ادبیات عرفانی، شمارۀ 14، 65‌ـ89.

36. مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی، (1387)، مثنوی معنوی، تصحیح محمد استعلامی، تهران: سخن.

37. مهدی‌پور، حسن (1395)، «نظریۀ اخلاق عرفانی عطار نیشابوری»، دوفصلنامۀ پژوهشنامۀ عرفان، شمارۀ ۱۵، 166‌ـ191.

38. ناظری، نعمت‌الله (1369)، پند و حکمت فردوسی در متن داستان‌هایش، چ۱، تهران: جاویدان خرد.

39. یلمه‌ها، احمدرضا (1390)، «بررسی تطبیقی اشعار تعلیمی فردوسی و حافظ»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دانشگاه آزاد اسلامی دهاقان، شمارۀ 11، 153‌ـ170.