مظاهر انحطاط اخلاقی پادشاهان در شاهنامۀ فردوسی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 1، دوره 12، شماره 48، اسفند 1399، صفحه 1-28   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسنده

علی آسمند جونقانی^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

چکیده

یکی از محوری‌ترین پایه‌های تفکر فردوسی در کنار حماسه، تعلیم است؛ چنان‌که می‌توان شاهنامه را کتاب تعلیم و اخلاق‎ورزی ارباب سلوکِ ملوک خواند. بدی‌ها و نیکی‌ها در محتوای شعر این شاعر، نمود ویژه‌ای دارد. به‌جرئت می‌توان یکی از اهداف حماسۀ فردوسی را بیان راستی و ناراستی و زشتی و پلیدی و خوبی و بدی دانست. بررسی ابعاد مختلف شاهنامه از جمله فضای اعتراضی، انتقادی و اندرزی در برابر رفتار پادشاهان، سبب شناخت بیشتر محتوای این اثر می‌شود. این جستار سعی دارد با مطالعۀ کتابخانه‌ای، مظاهر رذایل اخلاقی و ناهنجاری‌های معمول در رفتار پادشاهان را به‌صورت توصیفی‌تحلیلی بررسی کند. از نتایج این پژوهش آن است که در دوره‌های مختلف، برخی پادشاهان دچار انحطاط اخلاقی شده و این رذایل اخلاقی به شکل‌های مختلف از جمله غرور، نامردمی، زیاده‌خواهی، جاه‌طلبی، خشم، شهوت، ناپاک‌دینی، بدگمانی، استبداد رأی، دروغ‌گویی، قتل، تهدید و ارعاب، پادشاه‌کشی و ده‌ها خصلت زشت دیگر، در رفتار آنان جلوه‌گر شده است. نتیجۀ این ناراستی‌ها عواقب وخیمی همچون ناخشنودی، فقر و فلاکت، از بین رفتن برکت، بدنامی، نابودی مُلک، ویرانی و شورش عمومی برای جامعه در پی داشته و در نهایت به سقوط حکومت منجر شده است. این رفتارها که از متن داستان‌های شاهنامه استخراج‌ شده، فضای اعتراضی‌ـ انتقادی را در شاهنامه حاکم ساخته و با اندرزها و پندها در پایان داستان‌ها باعث زیرساخت تعلیمی شده است.
 

کلیدواژه‌ها

شاهنامۀ فردوسی؛ ادبیات تعلیمی؛ انحطاط اخلاقی؛ پادشاهان

مراجع

1. ابن عبدربه، احمد بن محمد (1353)، عقد الفرید، قاهره: المکتبة التجاری.

2. بیهقی، ابوالفضل (1368)، تاریخ بیهقی، تصحیح خطیب رهبر، تهران: انتشارات سعدی.

3. پرهام، باقر (1373)، با نگاه فردوسی: مبانی نقد خرد سیاسی در ایران، بی‌جا: نشر مرکز.

4. تجلیل، جلیل و همکاران (1392)، «شخصیت ضد اجتماعی افراسیاب در شاهنامۀ فردوسی»، فصلنامه بهار ادب، سال ششم، شمارۀ ۲، 111ـ130.

5. جوانشیر، ف.م (1380)، حماسه داد؛ بحثی در محتوای سیاسی شاهنامه، تهران: انتشارات جامی.

6. خلیلی‎جهانتیغ، مریم و دهرامی، مهدی (1390)، «ادبیات تعلیمی و تربیتی در شاهنامه»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال سوم، شمارۀ 11، 41ـ58.

7. داوری، پریسا (1398)، «پیوند داد و شاهی در شاهنامه و چالش‌های آن»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال یازدهم، شمارۀ 42، 27ـ66.

8. رحیمی، مصطفی (1369)، تراژدی قدرت در شاهنامه، چ۱، تهران: نشر نیلوفر.

9. رزمجو، حسین (1367)، «عدالت‌جویی و ظلم‌ستیزی فردوسی»، جستارهای ادبی، شمارۀ 86 و 87، 413ـ۴۳۲.

10. رستگار، نصرت‌الله (1384)، «مشروعیت حکومت از دیدگاه فردوسی»، مجله آیینه میراث، دورۀ جدید، سال سوم، شمارۀ ۲، 9ـ40.

11. رضابیگی، مریم و سلیمی، علی (1391)، «تأملی در نقش تعلیمی داستان‌های شاهنامه»، فصلنامه تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، شمارۀ 13، 121ـ۱۳۶.

12. رضاقلی، علی (1384)، جامعه‌شناسی خودکامگی، چ12، تهران: نشر نی.

13. سجادی، سید محمدعلی (1387)، اجتماعیات در ادبیات، چ۱، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

14. سرامی، قدمعلی (1373)، از رنگ گل تا رنج خار؛ شکل‌شناسی قصه‌های شاهنامه، چ2، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

15. صفا، ذبیح‌الله (1357)، گنج سخن، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

16. عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر (1368)، قابوس‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، انتشارات علمی و فرهنگی.

17. فردوسی، ابوالقاسم (1379)، شاهنامۀ فردوسی، به‌کوشش سعید حمیدیان، تهران: نشر قطره.

18. فرشیدورد، خسرو (1373)، درباره ادبیات و نقد ادبی، تهران: انتشارات امیرکبیر.

19. گیریشمن، رومن (1372)، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمۀ محمد معین، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

20. ناشناس (1379)، مجمل التواریخ و القصص، به‌اهتمام محمدتقی بهار و همکاران، چاپ کلاله خاور.

21. ناصرخسرو، ابومعین (1362)، سفرنامه ناصرخسرو، به‌کوشش نادر وزین‌پور، تهران: انتشارات امیرکبیر.

22. یلمه‌ها، احمدرضا (1390)، «بررسی تطبیقی اشعار تعلیمی فردوسی و حافظ»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال سوم، شمارۀ 11، 153ـ۱۷۵.