تأثیر رذایل اخلاقی بر اختلالات نظام معرفتی با تکیه بر داستان‌های بلعم باعورا، برصیصا، هاروت و ماروت از مثنوی المعنویۀ الخفیه گلشنی بردعی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 4، دوره 13، شماره 49، خرداد 1400، صفحه 87-122   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/pars.2021.680941

نویسندگان

علی اخلاقی¹؛ مریم محمودی^{* 2}؛ احمدرضا یلمه ها³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان

²دانشیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان

³استاد زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان

چکیده

مثنوی المعنویۀ الخفیه اثر شیخ ابراهیم بن محمد گلشنی بردعی (830ـ940ق) به تقلید از مثنوی معنوی مولانا سروده شده و حاوی نکات عرفانی، اخلاقی، حکمی و تعبیرات و تأویلات فراوان است. در این مقاله کوشش می‌شود تا تأثیر رذایل اخلاقی بر اختلالات نظام معرفتی، با استفاده از سه داستان معروف بلعم باعورا، برصیصا و هاروت و ماروت در این مثنوی بررسی شود. اگرچه این سه داستان حدود هفت هزار بیت از این مثنوی سی‌وپنج هزار بیتی را شامل می‌شود، گلشنی بردعی عصارۀ اندیشه و جهان‌بینی خود را در این سه داستان و حکایات و تمثیلات در خلال آن بیان داشته است. هدف این پژوهش بررسی موانع سیروسلوک، پرتگاه‌های پیش روی عارف، چگونگی پیروی از نفس و نحوۀ رسوخ رذایل اخلاقی در درون انسان است که سبب می‌شود نفس حقایق الهی را وارونه جلوه دهد و نتیجۀ آن چیزی نیست جز آلودگی و ارتکاب به گناهان و جرایم نابخشودنی عرفایی بزرگ و در نهایت مسخ آنان. نگارندگان با ذکر شواهد متن، دیدگاه گلشنی بردعی دربارۀ چگونگی غفلت و پیروی از هوای نفس را بیان داشته و مسیر کشیده شدن پردۀ گمراهی بر بصیرت عارف و اختلال واقع‌نگری سالک در عمل را با شواهد متن و جدول تبین کرده‌ا‌ند. در این مقاله، دربارۀ تأثیر مستقیم نفس، هوا، زن‌بارگی، شهرت‌طلبی، غفلت، حماقت، عقلانیت و بصیرت، زبان‌درازی و بی‌ادبی نسبت به خداوند و قضا و قدر سخن به میان آمده و زن‌پرستی و شهرت‌طلبی، بزرگ‌ترین آفت وارونه‌سازی حقیقت و مصداق عینی پیروی از نفس امّاره بیان شده است.

کلیدواژه‌ها

المعنویة الخفیه؛ گلشنی بردعی؛ رذایل اخلاقی؛ نفس؛ موانع معرفت

مراجع

1. قرآن کریم.

2. تربیت، محمدعلی (1311)، دانشمندان آذربایجان، تبریز: بنیاد کتابخانه فردوسی.

3. درایتی، مصطفی (1389)، فهرستواره دست‌نوشته‌های ایران (دنا)، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

4. دهباشی، مهدی و میرباقری فرد، سید علی‌اصغر (1388)، تاریخ تصوف (1)، چ۲، تهران: انتشارات سمت.

5. دهخدا، علی‌اکبر (1359)، لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران.

6. زرین‌کوب، عبدالحسین (1372)، بحر در کوزه، چ۴، تهران: انتشارات علمی.

7. ـــــــــــ (1368)، سرّ نی، چ۳، تهران: انتشارات علمی.

8. زمانی، مهدی (1393)، «نور سیاه در ادب عرفانی»، ادبیات عرفانی، سال پنجم، شمارۀ 10، 209ـ239.

9. شمیسا، سیروس (1371)، فرهنگ تلمیحات، چ۳، تهران: انتشارات فردوس.

10. طباطبایی، محمدحسین (1366)، تفسیر المیزان، ترجمۀ عبدالکریم منیری بروجردی، تهران: بنیاد فکری علامه طباطبایی با همکاری مرکز نشرفرهنگی و مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.

11. فروزانفر، بدیع‌الزمان  (1375)، شرح مثنوی شریف، چ۸، تهران: علمی و فرهنگی.

12. فولادی، علیرضا (1389)، زبان عرفان، چ۳، تهران: انتشارات سخن.

13. قرائتی، محسن (1391)، گناه‌شناسی، چ۱۳، تهران: انتشارات اوقاف.

14. کاشانی، عزالدین محمود (1386)، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تصحیح جلال‌الدین همایی، چ۷، تهران: نشر هما.

15. کاکایی، قاسم (1393)، وحدت وجود به روایت ابن عربی و مایستر اکهارت، چ۶، تهران: هرمس.

16. کشفی، اکرم و یلمه‌ها، احمدرضا (1396)، «تحلیل عرفانی مثنوی المعنویة الخفیه اثر ابراهیم گلشنی بردعی ـ سدۀ نهم هجری»،فصلنامۀ عرفانی اسلامی، دورۀ 14، شمارۀ 53، 84ـ101.

17. گلشنی بردعی، ابراهیم (بی‌تا)، المعنویة الخفیه، نسخۀ خطی، شمارۀ 178، کتابخانۀ سپهسالار.

18. لاهیجی، محمد بن یحیی (1394)، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، تصحیح محمدرضا برزگرخالقی و عفت کرباسی، چ۹، تهران: زوار.

19. مطهری، مرتضی (1389)، انسان کامل، چ۴۷، تهران: صدرا.

20. نامجو، کرامت و یلمه‌ها، احمدرضا (1396)، «معرفی مثنوی المعنویة الخفیه»، فصلنامۀ نسخه‌شناسی متون نظم و نثر فارسی، دورۀ دوم، شمارۀ 3، 63ـ92.

21. نسفی، عزیزالدین (1388)، الانسان الکامل، تصحیح ماریژان موله، چ۹، تهران: طهوری.