آموزه‌های اخلاقی از مواجهۀ حاکمان دینی و غیردینی با مصلحان و منتقدان با تأکید بر احیاء علوم‌الدین امام محمد غزالی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 6، دوره 12، شماره 48، اسفند 1399، صفحه 149-190   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

اسماعیل حسین پور¹؛ حسن بساک^{* 2}

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور

چکیده

منتقدان در هر جامعه، از حقوقی برخوردارند که گاه این مهم نادیده گرفته می‌شود. شیوۀ مواجهۀ حاکمان با این گروه، سرشار از آموزه‌های اخلاقی و تعلیمی است که در احیاء علوم‌الدین مورد مطالعه قرار گرفت. غزالی در این اثر، ضمن بررسی زندگی حاکمان و برشمردن فضایل و رذایل اخلاقی حاکمان‌ دینی و غیردینی و منش و بینش آن‌ها در مواجهه با منتقدان، به تبیین آموزه‌های تعلیمی پرداخته است. حاکمان دینی در این پژوهش شامل پیامبر اکرم^(ص)، برخی معصومین^(ع) و خلفای ‌راشدین و حاکمان غیردینی، شامل برخی خلفای اموی و عباسی است. در این پژوهش که با روش توصیفی و تحلیل محتوا تدوین شده‌، ضمن بررسی چهار ربع کتاب احیاء علوم‌الدین، شاهد صفات نیکو و نکوهیدۀ حاکمان در مواجهه با منتقدان هستیم که واکنش حاکمان دینی و غیردینی و آموزه‌های اخلاقی از این مواجهه‌ها، جداگانه بررسی شده است. صفات اخلاقی نیکو شامل رعایت ادب، عفو و بخشش، صبر و بردباری، طلب هدایت، مدارا و انتقادپذیری است و صفات اخلاقی نکوهیده شامل خشم، ناشکیبایی، آزار، شکنجه و قتل می‌شود. موضوع این پژوهش، به‌خاطر تازگی و به‌روز بودن، امروزه هم می‌تواند مورد اقبال واقع‌ شود و برای جامعه، کاربردی ارزنده و آموزنده داشته باشد.

کلیدواژه‌ها

آموزه‌های تعلیمی؛ صفات اخلاقی؛ حاکمان؛ منتقدان؛ احیاء علوم‌الدین

مراجع

1. قرآن کریم.

2. آذرتاش، آذرنوش (1379)، فرهنگ معاصر عربی- فارسی، تهران: نی.

3. احسانی مطلق، محمدرضا و مفتاح، احمدرضا (1394)، «حق حیات در ادیان توحیدی»، مجله الهیات تطبیقی، سال ششم، شمارۀ ۱۴، 125ـ۱۳۸.

4. احمدی طباطبایی، سید محمدرضا (1380) «پیوند اخلاق و سیاست در اندیشۀ غزالی»، مجله علوم سیاسی، شمارۀ 14، 31ـ38.

5. اسلامی ندوشن، محمدعلی (1370)، جام جهان‌بین، تهران: جامی.

6. اسلامی، سید حسن (1380)، حکومت دینی و حق انتقاد، تهران: باز.

7. اشرف‌زاده، رضا و قدمگاهی، نسرین (1388)، فرهنگ لغات، وجوه و متشابهات قرآن بر اساس تفسیر ابوالفتوح رازی، مشهد: سخن‌گستر.

8. تجلیل، جلیل و ایرانمنش، زهرا (1390) «آموزه‌های اخلاقی در متون روایی و غیر روایی»، مجلۀ پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سـال سـوم، شمارۀ 11، 1ـ27.

9. تودوروف، تروتان (1391)، منطق گفتگویی میخائیل باختین، ترجمۀ داریوش کریمی، چ۲، تهران: مرکز.

10. جوادی آملی، عبدالله (1374)، تفسیر موضوعی قرآن کریم (مبادی اخلاق در قرآن)، قم: اسراء.

11. دهخدا، علی‌اکبر (1377)، فرهنگ لغت، تهران: دانشگاه تهران.

12. ربیعی، حجت‌الله و همکاران (1398)، «بررسی نمودار ادبیات تعلیمی در شعر اخوان ثالث»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال یازدهم، شمارۀ ۴۱، 161ـ۱۸۰.

13. رضایی بیرجندی، علی (1395)، اولوا الالباب، قم: بوستان کتاب.

14. رضی، دکتر احمد (1391)، «کارکردهای ادبیات تعلیمی ادبیات فارسی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال چهارم، شمارۀ 15، 97ـ۱۲۰.

15. زرین‌کوب، عبدالحسین (1393)، فرار از مدرسه، تهران: امیرکبیر.

16. ــــــــ (1380)، بحر در کوزه، تهران: علمی.

17. زمانی، کریم (1382)، میناگرعشق، تهران: نی.

18. سروش، عبدالکریم (1378) اوصاف پارسایان، تهران: صراط.

19. ـــــــ (1376الف)، مدارا و مدیریت، تهران: صراط.

20. ـــــــ (1376ب)، حکمت و معیشت، دفتر دوم، چ۱، تهران: صراط.

21. شریفی، عبدالرضا و همکاران (1398) «اخلاق دینی-عرفانی در احیاء علوم‌الدین و المحجة البیضاء فیض کاشانی»، مجله عرفان اسلامی، شمارۀ 60، 152ـ173.

22. شریفی مال امیری، فریبا و همکاران (1399)، «جایگاه صور خیال در آموزه‌های اخلاقی معارف بهاء ولد»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال دوازدهم، شمارۀ ۴۶، 52ـ۸۰.

23. شمیسا، سیروس (1381)، انواع ادبی، تهران: فردوسی.

24. شمیم، علی‌اصغر (1379)، فرهنگ شمیم، تهران: مدبر.

25. شنایی، اشراف السادات و طباطبایی، سید محمدکاظم (1398)، «رویکرد امام علی^(ع) به اخلاق در حوزۀ سیاست»، فصلنامۀ اخلاق‌پژوهی، سال دوم، شمارۀ ۵، 123ـ۱۴۵.

26. شهیدی جعفر (1388)، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

27. طباطبایی مؤتمنی، منوچهر (1388)، آزادی‌های عمومی و حقوق بشر، تهران: دانشگاه تهران.

28. غزالی، امام محمد (1392)، احیاء علوم‌الدین، ربع 1تا 4، به‌کوشش حسین خدیوجم، تهران: علمی و فرهنگی.

29. ـــــ (1390)، کیمیای سعادت، تهران: علمی و فرهنگی.

30. ـــــ (1362)، شک و شناخت (المنقذ من الضلال)، ترجمۀ صادق آئینه‌وند، تهران: امیرکبیر.

31. فرشیدورد، خسرو (1363)، دربارۀ ادبیات و نقد ادبی، تهران: امیرکبیر.

32. فریدی، حسن (1392)، حقوق اقلیت‌های دینی در اسلام، شیروان، شیلان.

33. قیّم، عبدالنبی (1393)، فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی، تهران:فرهنگ معاصر.

34. کمپانی زارع، مهدی (1391)، حیات فکری غزالی، تهران: معاصر.

35. مسعود، امید (1381)، درآمدی بر فلسفه اخلاق از دیدگاه متفکران مسلمان معاصر ایرانی، تبریز، دانشگاه تبریز.

36. مشرف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن.

37. مصباح یزدی، محمدتقی (1394)، فلسفۀ اخلاق، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

38. مطهری، مرتضی (1377)، آشنایى با علوم اسلامی، حکمت عملى، بی‌جا: صدرا.

39. معین، محمد (1388)، فرهنگ معین، تهران: امیرکبیر.

40. ملکیان، مصطفی (1390)، راهی به رهایی، تهران: نگاه معاصر.

41. ـــــ (1385)، مهر ماندگار، تهران: نگاه معاصر.

42. میراحمدی، منصور و احمدی، عبدالرضا (1395)، «اهمیت و نقش تفکر انتقادی در توسۀ دانش سیاسی مسلمانان»، مجلۀ سیاست متعالیه، سال چهارم، شمارۀ ۱۴، 135ـ۱۵۲.

43. میری، سید احمد (1377)، وجوه گوناگون تساهل سیاسی، قم: خُرّم.

44. ناصح، محمدمهدی و یزدانی، سوسن (1392)، «حکایات تعلیمی و کارکردهای آن در مطلع الانوار»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال پنجم، شمارۀ 17، 25ـ۵۰.

45. وفایی‌فرد، زهره و کزازی، جلال‌الدین (1396)، «تحلیل دنیامداری در مثنوی»، مجله متن‌شناسی ادب فارسی، شمارۀ 35، 49ـ۶۲.

46. ویسی، زاهد (1388)، چنین گفت غزالی، تهران: نگاه معاصر.

47. هاشمی، شهناز و زارع، عباس (1395)، «رویه حمایت از حق آزادی و امنیت شخصی با توجه به قواعد بین‌الملل»،مجله مطالعات علوم سیاسی، حقوق و فقه، دورۀ دوم، شمارۀ 42، 202ـ۲۱۴.

48. همایی، جلال‌الدین (1387)، غزالی‌نامه، تهران: هما.

49. یلمه‌ها، احمدرضا (1396)، «شگردها و علل و انگیزه‌های کاربرد مضامین تعلیمی در منظومه‌های غنایی با تأکید بر منظومۀ نویافتۀ ناز و نیاز»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال نهم، شمارۀ ۳۴، 1ـ28.

50. ــــــ (1395)، «بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور و تحول آن در ایران»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال هشتم، شمارۀ 29، 61ـ۹۰.