راهبردهای اجرایی کاهش تغییر کاربری اراضی کشاورزی (مطالعه موردی: شهرستان بینالود)

مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی

مقاله 11، دوره 16، شماره 1 - شماره پیاپی 54، فروردین 1400، صفحه 155-174   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

امین فعال جلالی¹؛ مریم قاسمی^{* 2}؛ مسعود مینائی³

¹دانش آموخته کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی روستایی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²استادیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی روستایی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

³استادیار جغرافیا، سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

مقدمه: موضوع کاربری زمین طی چند سال گذشته به دلیل درک تأثیر تغییر کاربری زمین بر عملکرد سامانه زمین بسیار مورد توجه قرار گرفته تاجایی که امروزه مسأله تغییر کاربری‌اراضی از مهم‌ترین چالش‌ها در نظام مدیریت منابع طبیعی و انسانی محسوب می‌شود.
هدف پژوهش: بر این اساس پژوهش حاضر در تلاش است به کمک ابزارهای برنامه ریزی استراتژیک، راهبردهای اجرایی مطلوب به منظور کاهش تغییر کاربری اراضی کشاورزی را شناسایی و ارائه نماید.
روش شناسی تحقیق: روش تحقیق توصیفی- تحلیلی بوده و از دو ابزار SWOT-QSPM استفاده گردیده است. از مجموع 14روستای شهرستان بینالود که طی سال‌های اخیر دارای تغییرکاربری غیرمجاز کشاورزی بوده اند، 8 روستای بالای 100 مورد تغییر کاربری‌اراضی، به عنوان نمونه انتخاب گردید. واحد تحلیل خبرگان روستایی آشنا به محیط داخلی و خارجی در ارتباط با موضوع تحقیق و روش نمونه‌گیری گلوله برفی بوده است.
قلمروجغرافیایی پژوهش: محدوده مورد مطالعه در این پژوهش روستاهایی که دارای بیش ترین مقدار تغییر کاربری اراضی در شهرستان بینالود، واقع در استان خراسان رضوی بودند.
یافته ها و بحث: براساس مطالعات اکتشافی، 18 نقطه قوت و فرصت به عنوان مزیت و 29 نقطه ضعف و تهدید به عنوان محدودیت و تنگنا پیش روی تغییر کاربری‌اراضی کشاورزی شهرستان بینالود شناسایی گردید و نظرات سه گروه خبره و مطلع محلی در قالب پرسشنامه در مورد عوامل داخلی و خارجی شناسایی شده، در طیف لیکرت سوال گردید. نتایج تحقیق نشان داد که در ماتریس SWOT با توجه به امتیاز 242/2=IFE و 769/2=EFE، به منظور کاهش تغییر کاربری‌اراضی کشاورزی، راهبردهای محافظه کارانه (حداکثر-حداقل) بهینه شناخته شد. در ادامه 6 راهبرد شناسایی‌شده به کمک ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک کمی(QSPM)، اولویت‌بندی گردید.
نتایج: در این زمینه مهمترین راهبرد «ساماندهی به ساخت و سازهای بی رویه و غیراصولی با اجرای برنامه‌های نظارتی دولتی » با امتیاز 1.211 شناسایی گردید. لذا ضروری است تغییرات کاربری زمین، توسط مدیریت صحیح زمین کنترل گردد.

کلیدواژه‌ها

تغییرکاربری؛ SWOT- QSPM؛ شهرستان‌بینالود؛ اراضی‌کشاورزی؛ نواحی روستایی

مراجع

احمدپور، امیر و علوی، اسماعیل. (1393). شناسایی و تحلیل مولفه­های موثر در تغییر کاربری اراضی کشاورزی روستایی (مطالعه موردی شهستان ساری). مجله پژوهش و برنامه­ریزی روستایی، 3 (5)، 120-109.

اسدی وحدانی، مجید. (1384). مدیریت و برنامه­ریزی توسعه زمین برای کابری های مسکونی (نمونه موردی شهر بجنورد). پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

اکبری، الهه؛ زنگنه اسدی، محمدعلی و تقوی مقدم، ابراهیم .(1394). پایش تغییرات کاربری اراضی با استفاده از روش­های مختلف تئوری آموزش آماری منطقه نیشابور، مجله آمایش جغرافیایی فضا، 6 (20)، 50-35.

امیرنژاد، حمید .(1392). بررسی عوامل موثر برتمایل کشاورزان جهت تغییرکاربری اراضی در استان مازندران. مجله تحقیقات اقتصاد کشاورزی، 5 (4)، 106-87.

بریاسولیس، هلن .(2011). الگوهای تحلیلی تغییر کاربری زمین رویکرد نظری و مدل سازی. ترجمه رفیعیان، مجتبی، محمودی، مهران. (1389). چاپ دوم، تهران: انتشارات آذرخش.

پوراحمد، احمد؛ سیف الدینی، فرانک و پرنون، زیبا .(1390). مهاجرت و تغییر کاربری اراضی در شهر اسلامشهر. مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 2 (5)، 152-131.

تقوایی، مسعود و زنگنه، مهدی .(1391). تحلیلی بر توسعه گردشگری در منطقه تفرجگاهی شاندیز مشهد. نشریه علمی-پژوهشی جغرافیا و برنامه­ریزی،   16 (42)، 112-89.

جهاد کشاورزی استان خراسان رضوی .(1395). واحد آمار و اطلاعات کشاورزی.

جوان، جعفر و یاسوری، مجید .(1389). بررسی ساختارهای طبیعی اقتصادی و اجتماعی و تغییرات کاربری اراضی در شهرستان تربت حیدریه. طرح پژوهشی، دانشگاه فردوسی مشهد.

حسنی مهر، صدیقه و شاهور، حمید .(1389). پیامدهای توسعه گردشگری دهستان حیران با تأکید بر تغییر کاربری اراضی در دهه (1385-1375). فصلنامه علمی-پژوهشی جغرافیای انسانی، 3 (1)، 192-177.

حقیقت، صابر .(1387). بررسی اثرات تغییر کاربری بر روی فرسایش و رسوب در حوضه آبریز رودخانه گلستان. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

 حکمت نیا، حسن .(1389). برنامه­ریزی کاربری اراضی شهر بهاباد با استفاده از الگوی تحلیل SWOT. فصلنامه علمی پژوهشی شهر ایرانی اسلامی،   1 (2)، 96-83.

دلبسته، سمیه .(1394). بررسی تغییرات زمانی ـ مکانی دمای سطحی شهر مشهد در ارتباط با کاربری­های اراضی. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

- ذوقی، محمد؛ صفایی، امیر و ملک محمدی، بهرام. (1393). رهنمودهای تئوری بازی در تحلیل مناقشه تغییر کاربری اراضی (مطالعه موردی: اراضی محله دارآباد تهران). پژوه­های جغرافیای برنامه­ریزی شهری، 2(3)، 407-391.

رضوانی، محمدرضا. (1374). جغرافیا و صنعت توریسم، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور تهران.

رکنی، سعید. (1375). ناهنجاری­های زیستی ناشی از تبدیل و تخریب اراضی در استان مازندران و بررسی توان زیست محیطی اکوسیستم های آن. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران.

- زیاری، کرامت اله. (1388). اصول و روش­های برنامه­ریزی منطقه ای، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

- سبحانی، بهروز؛ روشنعلی، محمد؛ امیدزاده، هانیه و عابدپور، صغری. (1391). تحلیل عوامل موثر در توسعه جاذبه­های گردشگری استان یزد با استفاده از مدل  SWOT. سومین همایش ملی مقابله با بیابان زایی و توسعه پایدار تالاب های کویری ایران. صفحات 7-1. اراک.

سرشماری عمومی نفوس و مسکن .(1390). استان خراسان رضوی، واحد آمار و اطلاعات.

سرور، رحیم. (1387). برنامه­ریزی کاربری ارضی در طرح های توسعه و عمران ناحیه ای. چاپ اول، تهران: انتشارات گنج هنر.

شمس الدینی، علی و امیری فهلیانی، محمدرضا. (1394). بررسی عوامل اثر گذار بر مدیریت کاربری اراضی روستایی با استفاده از مدل ترکیبی TOPSIS-SWOT.  فصلنامه برنامه­ریزی منطقه ای،  5 (19)، 100-85.

فاضل­نیا، غریب و افشار عمرانی، الهام. (1391). تحلیل تأثیرتقاضای اجتماعی برکاربری اراضی روستاهای شهرستان تنکابن. فصلنامه جغرافیا و توسعه. 1 (33)، 38-27.

قاسمی، مریم؛ جوان، جعفر و صابری کاریزی، زهرا. (1394). تحلیلی برعلل شکل گیری مهاجرت معکوس در نواحی روستایی شهرستان بینالود. مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 4 (16)، 15-37.

کاشانی، معصومه. (1388). بررسی تغییر کاربری اراضی کشاورزی حاشیه شهر ورامین و عوامل موثر بر آن طی سال‌های ۱۳۸۵-‎۱۳۵۴. پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

کریمی، حمید. (1381). توسعه پایدار شهری با تأکید بر زمین شهری. خلاصه مقالات توسعه مسکن در ایران. چاپ اول، تهران.

کیانی، فریز. (1394). تاثیر فشرده سازی بر تنوع، ثبات، پایداری و کاربری اراضی در کشاورزی ایران. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد.

کیانی، واحد؛ فقهی، جهانگیر؛ نظری، علی اکبر و علیزاده، افشین. (1390). تحلیل تغییرات پوشش/کاربری شهرستان طالقان با استفاده از ماتریس کیفی SWOT به منظور تدوین راکارهای مدیریت پایدار سرزمین. پژوهش­های فرسایش محیطی، 3 (1)، 61-45.

مرادی، فریبا. (1390). نگاهی جامع به مدیریت استراتژیک- تاریخچه، مدل­ها، ابزارها، مکاتب، رویکردها و مفاهیم نوین و اصطلاحات و واژه های رایج. چاپ اول، تهران:  انتشارات سازمان مدیریت صنعتی.

مرکز آمار ایران. (1395). نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن. واحد آمار و اطلاعات.

مشیری، سید رحیم و قماش پسند، محمد تقی. (1391). تحلیلی پیرامون اثرات و پیامدهای تغییر کاربری اراضی کشاورزی در روستاهای بخش مرکزی شهرستان لاهیجان در دهه اخیر. چشم انداز جغرافیایی (مطالعات انسانی)، 7 (21)، 13-1.

مقیمی، محمدرضا و بایاری، علیرضا. (1389). بسترهای زمین خواری و روش­های مقابله با آن.  فصلنامه کارآگاه، 3 (11)، 128-109.

مهدوی، علی؛ فتحی­زاد، حسن و شتابی، شعبان. (1393). ارزیابی و تحلیل انواع روش‌های آشکار سازی تغییرات کاربری اراضی/ پوشش گیاهی (مطالعه موردی: جنگل‌های حفاظت شده مانشت استان ایلام). مجله پژوهش های علوم و فناوری چوب و جنگل، 21 (4)، 210-187.

موحد، علی و ملکان، جواد. (1393). راهبردهای توسعه گردشگری بخش رودبار قصران شهرستان شمیرانات با استفاده از تکنیک QSPM. جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، 25 (4)، 186-163.

میری ممرآبادی. (1395). تغییرات زمانی و مکانی شاخص­های گرد و غبار در شرق خراسان و اثرات تغییرات کاربری اراضی برآن. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

نجفی مبارکی، زهرا.  (1379). تغییرات کاربری اراضی بخش سنگر رشت. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

Barati, A., Asadi, A., Kalantari, Kh., Azadi, H., & Amourian, M. (2014). Analysis of the effects of land use change in agriculture from the viewpoint of the experts of Land Affairs Organization in Iran. Research on Agricultural Economics and Development, 45(4), 639-650.

Bryant, C. (2011). The impact of urbanization on rural land use. The Role of Food, Agriculture. Forestry and Fisheries in Human Nutrition, 3 (60), 1-9.

Briassoulis, H. (2000). Analysis of land use change: theoretical and modeling approaches. Translation by Rafiean. Mahmoudi, M. (2010). First Edition. Tehran: Azarakhsh Publications.

FAO. (2012). FAO Statistical Yearbook 2012. Rome: FAO.

Foody, G. M. (2000). Mapping land cover from remotely sensed data with a softened feedforward neural network classification. Journal of Intelligent and Robotic Systems, 29 (4), 433 – 449.

Gutzler, C., Helming, K., Balla, D., Dannowski, R., Deumlich, D., Glemnitz, M & Sieber, S. (2015). Agricultural land use changes–a scenario-based sustainability impact assessment for Brandenburg, Germany. Ecological Indicators, 48, 505-517.‏

Jansen, M., & Digregorio, A. (2002). Parametric land cover and land-use classifications as tools for environmental change detection. Agriculture. Ecosystems and Environment, 91, 89-100.

Karali, E., Rounsevell, M. D., & Doherty, R. (2011). Integrating the diversity of farmers’ decisions into studies of rural land-use change. Procedia Environmental Sciences, 6,136-145.‏

Kline, P. (2010). An Easu Guide to factor Analysis-, Routledge, London city using remote sensing and GIS. Journal of Environmental Science and Technology, 16(1), 381-393.

The World Bank. (2010). World Development Report 2010: Development and Climate Change. Washington DC: The International Bank for Reconstruction and Development, the World Bank

Urruty, N., Deveaud, T., Guyomard, H., & Boiffin, J. (2016). Impacts of agricultural land use changes on pesticide use in French agriculture. European Journal of Agronomy, 80, 113-123.‏

Vitousek, P. M. (1997). Beyond global warming: ecology and global change. Ecology, 75(7), 1861-1876.