بررسی تصویر شاه- انسان کامل در متون نثر تعلیمی (قابوس‌نامه، سیاست‌نامه، اخلاق ناصری، گلستان سعدی و سلوک ‌الملوک)

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 4، دوره 12، شماره 48، اسفند 1399، صفحه 93-128   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

اسماعیل صادقی¹؛ راضیه رئیسی نافچی^{* 2}

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهرکرد

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عرفانی دانشگاه شهرکرد

چکیده

عرفان و سیاست دو مقوله‌ای هستند که با هم نسبت دارند و بر هم تأثیر می‌نهند. تلفیق شخصیت شاه- حاکم با انسان کامل عرفانی، یکی از جایگاه‌های این اثرگذاری است. انسان‌ها در پی پیدا کردن الگوی انسان کامل عرفانی، با نسبت دادن فره ایزدی و تأیید الهی، شاهان را نمونۀ آن الگو دانسته‌اند. این الگو دارای ویژگی‌‌هایی مشابه با انسان کامل مورد نظر ادیان غیر الهی و الهی است؛ از جمله داشتن فره ایزدی، عادل، خردمند و حکیم بودن. این پژوهش با استفاده از روش تحلیل-محتوا، تأثیر عرفان را در شکل‌گیری تصویر شاه-انسان کامل در متون تعلیمی (قابوس‌نامه، سیاست‌نامه، اخلاق ناصری، گلستان سعدی و سلوک ‌الملوک) بررسی کرده و نتایج تحقیق حاکی از آن است که نگرش عرفانی در تصویر و ترسیم شخصیت شاه- حاکم در متون غیر عرفانی (تعلیمی) نقش بسزایی داشته است. بر این اساس، ما با دو نوع نگرش روبه‌رو هستیم: 1. شاه-انسان کامل قابل ‌تحقق؛ 2. شاه-انسان کامل غیر قابل ‌تحقق (ایدئال). بر اساس بررسی‌های به‌‌عمل‌‌آمده شاه-انسان کامل غیر قابل‌ تحقق، فقط در سلوک ‌الملوک توصیف ‌شده است.
 
 

کلیدواژه‌ها

شاه-انسان کامل؛ قابوس‌نامه؛ سیاست‌نامه؛ اخلاق ناصری؛ گلستان سعدی؛ سلوک ‌الملوک

مراجع

1. احمدوند، شجاع (1384)، قدرت و دانش در ایران، تهران: فرهنگ اندیشه.

2. ایزدی یزدان‌آبادی، احمد (1385)، «بررسی تطبیقی آراء حکما و اندیشمندان ایرانی- اسلامی دربارۀ انسان کامل»، خردنامه صدرا، شمارۀ ۴۵، 40ـ60.

3. ایزدی، حسین (1370)، «اندیشۀ سیاسی فضل ‌بن ‌روزبهان خنجی»، کیهان اندیشه، شمارۀ 39، 50ـ67.

4. ایزوتسو، توشیهیکو (1379)، صوفیسم و تائوئیسم، ترجمۀ محمدجواد گوهری، تهران: روزنه.

5. الیاده، میرچا (1391)، تصاویر و نمادها، ترجمۀ محمدکاظم مهاجری، چ۱، تهران: پارسه.

6. حلبی، علی‌اصغر (1381)، تاریخ فلاسفۀ ایرانی از آغاز تا امروز، تهران: زوار.

7. خنجی، فضل‌الله ‌بن ‌روزبهان (1362)، سلوک ‌الملوک، تصحیح و مقدمۀ محمدعلی موحد، تهران: خوارزمی.

8. خواجه نظام‌الملک ‌طوسی، ابوعلی‌حسن ‌بن‌ علی (1344)، سیاست‌نامه (سیرالملوک)، تصحیح محمد قزوینی و تصحیح مجدد و تعلیقات مرتضی مدرّسی چپاردهی، تهران: کتابفروشی زوار.

9. رازی، نجم‌الدین (1381)، مرموزات اسدی در مزمورات داودی، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.

10. رجب‌زاده، شهرام (1377)، گزیدۀ اخلاقناصری، تهران: قدیانی.

11. رزمجو، حسین (1375)، انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی فارسی، تهران: امیرکبیر.

12. زرین‌کوب، عبدالحسین (1396)، جستجو در تصوف ایران، چ14، تهران: امیرکبیر.

13. دایرةالمعارف تشیع (1366)، زیر نظر احمدصدر حاج سیدجوادی، کامران فانی، بهاءالدین خرمشاهی، تهران: بنیاد اسلامی طاهر.

14. سعدی، مشرف‌الدین مصلح ‌بن ‌عبدالله (1371)، گلستان، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: مؤسسه ندای حق.

15. سیوری، راجر (1372)، ایران عصر صفوی، ترجمۀ کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.

16. شاکر، محمدکاظم و موسوی، فاطمه السادات (1389)، «قرائتی بین ادیانی از انسان کامل با رویکرد عرفانی»، مجله الهیات تطبیقی، سال اول، شمارۀ 4، 19ـ38.

17. صفا، ذبیح‌الله (1364)، سیری در تاریخ شاهنشاهی ایران، تهران: دانشگاه تهران.

18. طباطبایی، سید جواد (1373)، درآمد فلسفی بر تاریخ سیاسی ایران، چ۲، تهران: کویر.

19. ــــــ (1380)، دیباچه‌ای بر نظریۀ انحطاط ایران، چ۷، تهران: نگاه معاصر.

20. ــــــ (1375)، زوال اندیشۀ سیاسی در ایران، تهران: کویر.

21. خواجه‌ نصیرالدین طوسی (1364)، اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، چ۳، تهران: خوارزمی.

22. ظریفیان ‌شفیعی، غلامرضا (1376)، دین و دولت در اسلام، پژوهشی نظری از آغاز تا پایان خلافت راشدین، تهران: ملل.

23. عنصرالمعالی، کیکاوس ‌بن ‌اسکندر (1352)، قابوس‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

24. فاضلی، قادر (1387)، عرفان سیاسی یا سیاست عرفانی، تهران: فضیلت علم.

25. فدایی ‎مهربان (1388)، پیدایی اندیشه سیاسی عرفانی در ایران، عزیزالدین نسفی تا صـدرالدین شـیرازی، تهران: نی.

26. مدرس‌ رضوی، محمدتقی (1370)، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران: اساطیر.

27. نسفی، عزیزالدین (1379)، الانسان الکامل، تهران: تابان.

28. نصری، عبدالله (1371)، سیمای انسان کامل از دیدگاه مکاتب، چ۳، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.

29. نیکلسون ا. رینولد (1392)، تصوف اسلامی و رابطۀ انسان و خدا، ترجمۀ محمدرضا شفیعی‌کدکنی، چ5، تهران: سخن.

30. هیئت تحریریه (1361)، انسان کامل از دیدگاه فارابی، عرفا، مولوی، تهران: مؤسسۀ مکاتباتی اسلام‌شناسی.