استعارۀ مفهومی «عدالت» و «ظلم» در آداب ‌الملوک‌ها با تکیه بر قابوس‌نامه، سیاست‌نامه و نصیحة ‌الملوک

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 7، دوره 12، شماره 48، اسفند 1399، صفحه 191-220   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

گیتا ذاکری^{* 1}؛ علی رضا شعبانلو²؛ زهرا پارسا پور³؛ یوسف محمدنژاد عالی زمینی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

²استادیار زبان و ادبیات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

³دانشیار زبان و ادبیات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

در فرهنگ ایرانی، همواره بر عدل و داد تأکید شده است و این موضوع در ادبیات پیش از اسلام، در قالب اندرزنامه‌ها نمود یافته است. آداب‌‌الملوک‌هایی همچون سیاست‌نامه و قابوس‌نامه و نصیحة ‌الملوک نیز تحت‌تأثیر آثار و فرهنگ پیش از اسلام نگاشته شده و همان درون‌مایه‌ها را در قالب مفاهیم و استعارات بیان کرده‌اند. پژوهش حاضر به بررسی استعاره‌های مفهومی «عدالت» و «ظلم» از دیدگاه زبان‌شناسی شناختی می‌پردازد. در این پژوهش تلاش شده است در سه آداب‌ الملوک نام‌برده، استعاره‌های مفهومی عدالت و ظلم بر مبنای نظریۀ استعارۀ مفهومی لیکاف و جانسون استخراج و بر اساس روش فرکلاف، تحلیل شود. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که بیشترین حوزه‌های مبدأ مربوط به طبیعت، اخلاق و خرد و دین است که از پس تمامی این استعاره‌های مفهومی به دو کلید مفهومی «عدالت، خیر» و «ظلم، شر است» می‌رسیم و در نهایت درمی‌یابیم که بنیان اندیشگانی چنین استعاره‌هایی، اندیشه‌های باستانی ایرانیان است که به دو مبدأ خیر و شر قائل بودند. اهمیت این مطالب در اندیشۀ دینی ایرانیان باعث راهیابی آن‌ها به کتاب‌های دینی و غیر دینی از جمله اندرزنامه‌ها و در نتیجه راهیابی به قلمرو ادبیات شد و بعدها در ادبیات دوران اسلامی به کتاب‌های ادبی و اخلاقی همچون سیاست‌نامه و قابوس‌نامه و نصیحة ‌الملوک راه یافت. مفهوم عدالت و ظلم، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اندیشه‌های ایران کهن، در قالب استعاره‌های مفهومی‌ای که در این پژوهش آورده شد، به حیات خود ادامه داد و درون‌مایۀ فرهنگی و دینی ایرانیان باستان، به نسل‌های بعد منتقل شد.
 
 
 

کلیدواژه‌ها

استعارۀ مفهومی؛ عدالت؛ ظلم؛ قابوس‌نامه؛ سیاست‌نامه؛ نصیحة الملوک

مراجع

1. قرآن کریم.

2. آموزگار، ژاله (1386)، تاریخ اساطیری ایران، چ۹، تهران: سمت.

3. ابن مقفع، عبدالله (1375)، ادب الکبیر و ادب الصغیر، ترجمۀ محمد وحید گلپایگانی، تهران: بلخ.

4. ارسطو (1356)، اخلاق نیکوماخوس، ترجمۀ محمدحسن لطفی، تهران: طرح نو.

5. اسماعیلی، مراد (1395)، «وجوه تشابه برخی مولفه‌های فرهنگی قابوسنامه با متون اوستایی و پهلوی»، متن‌شناسی ادب فارسی، دورۀ جدید، شمارۀ 3 (پیاپی 31)، 39ـ۵۲.

6. اصغرنژاد فرید، مرضیه (1395)، الگوهای شناختی استعاره‌های مفاهیم عاشقانه در غزلیات و قصاید سعدی، رسالۀ دکتری، به راهنمایی نسرین فقیه ملک مرزبان، دانشگاه الزهرا.

7. الموتیان، زهرا (1389)، عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی در شعر فارسی از آغاز تا حافظ، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، به راهنمایی حسین صدقی، دانشگاه تربیت معلم آذربایجان.

8. براتی، مرتضی (1395)، «استعارۀ مفهومی نور در قرآن کریم با رویکرد شناختی»، پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، شمارۀ 23، 85ـ۱۰۲.

9. بلک، جاناتان چارتریس (1398)، تحلیل انقادی استعاره؛ رویکردی شناختی- پیکره‌ای، ترجمۀ یکتا پناهپور، تهران: لوگوس.

10. بهنام، مینا (1389)، «استعارۀ مفهومی نور در دیوان شمس»، نقد ادبی، شمارۀ 10، 91ـ۱۱۴.

11. پناهی، نعمت‌الله (1396)، «استعارۀ مفهومی؛ الگوی ادراکی تجربۀ عرفانی در عقل سرخ سهروردی»، کاوشنامۀ زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 35، 1ـ۲۹.

12. تفضلی، احمد (135)، مینوی خرد، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

13. توفیقی، حسن (1398)، نقد و تحلیل استعاره‌های مفهومی و طرح‌وارۀ تصویری در غزلیات مولوی، رسالۀ دکتری، به راهنمایی علی تسنیمی، دانشگاه حکیم سبزواری.

14. جاوید، سمیه (1396)، استعاره‌های حوزۀ مفهومی غم در زبان فارسی: رویکردی شناختی و پیکره‌ای، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

15. جولایی، کامیار (1392)، استعاره‌های مفهومی از منظر معنی‌شناسی شناختی، یک تحلیل پیکره‌مدار، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

16. خواجه نظام‌الملک طوسی، ابوعلی حسن بن علی (1334)، سیاست‌نامه، مصححین: محمد قزوینی و مرتضی مدرسی چهاردهی، تهران: چاپخانۀ حیدری.

17. خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (1356)، اخلاق ناصری، مصححین: مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی.

18. دوستخواه، جلیل (1381)، اوستا: کهن‌ترین سروده‌های ایرانیان، چ۶، تهران: مروارید.

19. رضی، ‌هاشم (1381)، تاریخ آیین رازآمیز میترایی، تهران: بهجت.

20. زرین‌فکر، مژگان و همکاران (1392)، «استعارۀ مفهومی رویش در معارف بهاء ولد»، ادبیات عرفانی، شمارۀ 2، 137ـ۱۷۲.

21. شریعت‌مداری، مریم (1397)، «مهر تا الله: بررسی جایگاه نور و چگونگی تداوم آن در آیین‌ها و ادیان ایران‌زمین از باستان تا اسلام امروز»، فصلنامۀ هنر و تمدن شرق، سال ششم، شمارۀ 22، 49ـ۵۴.

22. شریف رضی (1396)، نهج‌ البلاغۀ امیرالمؤمنین علی^(ع)، ترجمۀ محمد دشتی، تهران: کارگاه فیلم و گرافیک سپاس.

23. طهماسبی، فاطمه (1394)، بررسی استعارۀ مفهومی مرگ در زبان فارسی از دیدگاه زبان‌شناسی شناختی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، به راهنمایی آزاده شریفی مقدم، دانشگاه باهنر کرمان.

24. عبداللهی، منیژه (1381)، فرهنگ جانوران در ادب فارسی، تهران: پژوهنده.

25. عبدی، اسماعیل و زیارتی، اشرف (1395)، «استعارۀ مفهومی آتش در خمسۀ نظامی»، مطالعات ادبیات و عرفان و فلسفه، دورۀ دوم، شمارۀ 1/3، 79ـ۹۰.

26. عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر (1347)، قابوسنامه، تصحیح سعید نفیسی، تهران: کتابفروشی فروغی.

27. غزالی، محمد (1317)، نصیحة ‌الملوک، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: چاپخانۀ مجلس تهران.

28. فرنبغ دادگی (1378)، بندهشن، ترجمۀ مهرداد بهار. تهران: توس.

29. قلی‌زاده، خسرو (1391)، دانشنامۀ اساطیری جانوران، تهران: پارسه.

1. 30.  مجلسی، محمد باقر(1403ق)، بحار الانوار، ج 68، ، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

31. محمدیان، عباس و فرحانی‌زاده، مجید (1397)، «استعارۀ مفهومی شادی در دیوان شمس»، مطالعات زبانی بلاغی، شمارۀ 18، 319ـ۳۵۰.

32. مشرّف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن.

33. هیلز، جان (1368)، شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: چشمه.

34. یاراحمدی، مریم (1395) تجلی آیین دادخواهی در ادبیات فارسی تا آغاز مشروطه، رسالۀ دکتری، به راهنمایی علی حیدری، دانشگاه لرستان.