صاحبان حق قصاص و تعیینی یا تخییری بودن آن

فقه و تاریخ تمدّن

دوره 7، شماره 1، فروردین 1400، صفحه 16-23   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

غلامرضا فریدونی¹؛ محمدجواد باقی زاده^{* 2}

¹دانشجوی دکتری،گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد دامغان، دانشگاه آزاد اسلامی، دامغان،ایران.

²گروه فقه و حقوق اسلامی،دانشکده حقوق،دانشگاه آزاد، دامغان، ایران

چکیده

تعیین صاحب حق قصاص از موضوعات مهمی است که بین فقهای امامیه و سایر مذاهب اسلامی اختلاف وجود دارد. گروهی از فقها متولى قصاص را کسى می‌دانند که وارث اموال مقتول مى‏باشد، اعم از مرد و زن و خویشان بدون واسطه و حتى کسانى که به واسطه پدر یا مادر با مقتول مرتبط هستند، تنها زن و شوهر على‏رغم این که از اموال یکدیگر ارث مى‏برند، حق قصاص ندارند.این دیدگاه بین فقهاى امامیه مشهور است. نظریه دیگر این است که حق قصاص فقط براى خویشاوندان ذکور پدرى به وجود مى‏آید و خویشاوندان مادرى چه مرد باشند و چه زن، حق قصاص ندارند.نتیجه این قول در واقع این است که زن‏ها حق قصاص و طبعاً حق عفو هم ندارند، اعم از این که خویشاوند پدرى یا مادرى باشند. از سوی دیگر یکی از مسائل مطرح در بحث جنایت عمدی، این است که حق قصاص برای اولیای دم یا مجنی‌علیه، حق منحصر به‌ فرد است یا این‌که در عرض آن، حق دیگری نیز به نام حق دیه برای وی به رسمیت شناخته شده است و او به استقلال می‌تواند قصاص یا دیه را انتخاب نماید. در این خصوص دو نظریه تعیینی و تخییری بودن حق قصاص بیان شده است. با وقوع جنایات عمد، حقی برای مجنی علیه یا اولیای دم نسبت به مرتکب این جنایت ایجاد می شود که از آن به «حق قصاص» تعبیر می‌شود و در واقع، درنظام جزایی اسلام برای بستگان مقتولی که به قتل عمد کشته شده ‌است، حقی در مقابله‌ی به مثل با عنوان «حق قصاص» پیش‌بینی شده ‌است. حال در این مقاله به بررسی صاحبان این حق پرداخته می‌شود. برای تعیین اولیای دم و صاحبان حق قصاص، یک موضوع مهمی مطرح می‌شود که اصولاً حق قصاص ابتدائا براى چه کسى به وجود مى‏آید؟ آیا حق قصاص ابتدائا براى خود مقتول به وجود مى‏آید و سپس مانند سایر «ماترک» او به ارث مى‏رسد یا این که حق قصاص ابتدائا براى اولیای دم به وجود مى‏آید و ربطى به مسئله ارث ندارد؟ در ادامه دلایل تعیینی یا تخییری بودن حق قصاص و بیان دیدگاه‌های مذاهب اسلامی در این خصوص مورد بحث قرار خواهد گرفت. در نظریه تعیینی بودن، فقط قصاص ثابت است جز در موارد ضروری که چیز دیگری جایگزین قصاص شود، مثل جایی که یکی از اولیای دم، عفو کند. اما در نظریه تخییری، مجازات جرم قتل عمد، قصاص یا دیه است و ولی دم یا مجنی‌علیه حسب مورد بین انتخاب یکی از آن دو مخیر است.

کلیدواژه‌ها

قصاص"؛ ولیّ‌دم"؛ "؛ صاحب حق قصاص"