بررسی چالش ناپایداری اجتماعی در اسکان غیررسمی مبتنی بر شاخص های توسعه پایدار شهری

جغرافیا و مطالعات محیطی

دوره 10، شماره 38، مرداد 1400، صفحه 83-101   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمدصادق طاهرطلوع دل¹؛ مرضیه زارع²؛ سیده اشرف سادات^{* 3}

¹دانشیار، گروه معماری، دانشکده مهندسی معماری و شهرسازی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران.

²کارشناسی ارشد معماری، دانشکده مهندسی معماری و شهرسازی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران

³دانشجوی دکتری، رشته معماری، دانشکده مهندسی معماری و شهرسازی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران

چکیده

هدف این پژوهش، شناسایی علل و پیامدهای اجتماعی اسکان غیررسمی ناحیة9 منطقة2 شهرداری تهران محله فرحزاد براساس شاخصه‌های توسعه پایدار شهری است. روش تحقیق این پژوهش از نوع تحلیلی- پیمایشی با استفاده از مشاهده و استفاده از ابزار پرسشنامه است، حجم نمونه 130 نفر از خانوارها به شیوه نمونه‌گیری تصادفی ساده انتخاب گردید. روایی ابزار با توجه به نظر صاحب نظران و متخصصین مدیریت و علوم رفتاری مورد تائید و بررسی قرار گرفته است. میزان پایایی این ابزار با استفاده از روش آلفای کرونباخ بالای 0.7 به دست آمده است. تحلیل و استخراج داده‌ها از طریق نرم‌افزار Spss و همچنین براساس نظرات متخصصین به کمک عواملی همچون، عوامل کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و محیطی می‌تواند باعث بهبود اسکان غیررسمی می‌گردد. که میزان هر یک از این مؤلفه‌ها به ترتیب؛ مؤلفه‌ی اجتماعی- فرهنگی 34.10 %، مؤلفه اقتصادی به میزان 29.55 %، مؤلفه کالبدی 27.25 % و مؤلفه‌ی زیست-محیطی 9.10 % اهمیت توجه دارند. براساس یافته‌های این پژوهش؛ بخش عمده اسکان غیررسمی محله‌ فرحزاد، ناشی از مهاجرت برای دستیابی به زندگی بهتر است. حاشیه‌نشینان این محله از عدم رضایت و عدم تعلق ‌‌اجتماعی شهروندی مواجه هستند. در نتیجه بهبود وضعیت اسکان و زیرساخت اجتماعی و فرهنگی از مهم‌ترین اولویت بهبود وضعیت در محله فرحزاد می-باشد. ویژگی اصلی رویکرد توسعة پایداری ‌شهری را می‌توان براساس نظریة تغییر اجتماعی تبیین نمود. این دیدگاه برای ریشه‌یابی آسیب‌های شهری به‌جای نگاه از بیرون به جامعه برای یافتن علل بروز آسیب‌ها و ناپایداری‌های ‌اجتماعی، بیشتر به درون و ساخت اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی جامعة‌شهری نگاه می‌کنند.

کلیدواژه‌ها

ناپایداری اجتماعی؛ اسکان غیررسمی؛ ‌پایداری اجتماعی؛ توسعه پایدار؛ محله فرحزاد

مراجع

اسلامی راد، قربان و قاسمی، یاسر (بهار1388): «اسکان غیررسمی؛ ناهنجاری­های اجتماعی و راهکارهای تعدیل آن (مطالعه موردی شهر بهشهر)»، فصلنامه جغرافیایی چشم‌انداز زاگرس، سال دوم، شماره3، صص 107- 117.

ازکیا، مصطفی و غفاری، غلامرضا (1382): حاشیه­نشینی و اسکان غیررسمی، جلد دوم، نشر دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، تهران.

پیری، عیسی و رضاییان، مهدی (بهار 1393): «امکان سنجی توانمندسازی سکونتگاه­های غیررسمی بر بنیان سیاست­های دارایی مبنای توسعه اجتماعات محلی (مطالعه مورد: سکونتگاه­های غیررسمی کلانشهر تبریز)»، فصلنامه مطالعات شهری، سال3، شماره10، صص 63-72.

توسلی، غلام عباس و موسوی، مرضیه (زمستان 1384): «مفهوم سرمایه در نظریات کلاسیک و جدید با تأکید بر نظریه­های سرمایة ­اجتماعی»، نشریه علوم اجتماعی، سال26، شماره26، صص 26-32.

حاتمی­نژاد، حسین و همکاران (بهار 1397): «بررسی علل شکل­گیری اسکان غیررسمی (مطالعه موردی: محله کوی زینبیه شهر پاکدشت)»، فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، سال 7، شماره 25، صص 73-86.

حیدری، محمدجواد (زمستان 1394):«ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه­های غیر رسمی در شهر زنجان (مطالعه موردی محله­ی اسلام آباد)»، فصلنامه جغرافیا و برنامه­ریزی شهری چشم­انداز زاگرس، سال7، شماره 26.

حکمت­نیا، حسن (بهار و تابستان 1399): «ارزیابی عوامل مؤثر بر ناپایداری سکونتگاه­های غیررسمی براساس نظر مطلعان و ذینفعان کلیدی (مطالعه موردی: محلات حاشیه نشین شهر یزد)»، فصلنامه علمی جغرافیای اجتماعی شهری، دوره 7، شماره 1، صص 165-151.

خانباشی، محمد (1390): حاشیه نشینی؛ مشکلات و راهکاره، نشر دانشگاه علامه طباطبایی، تهران.

خزاعی، نسا؛ مجتبی­زاده خانقاهی، حسین؛ مشکینی، ابوالفضل؛ اقبالی، ناصر: (بهار 1398): «الگوی بهینه تاب­آوری در بافت­های مسئله­دار شهری نمونه موردی: محله فرحزاد تهران»، سال 17، شماره 60، صص 136-121.

رهنمایی، محمدتقی (1381): مجموعه مباحث شهرسازی (جلد جغرافیا). وزارت مسکن و شهرسازی، تهران.

زنجانی، حبیب­الله (1380): مهاجرت، نشر سمت، تهران.

سرگلزایی جوان، طیبه و هادیانی، زهره (زمستان 1395): «امکان­سنجی توانمندسازی محله­های اسکان غیررسمی از طریق افزایش سرمایه اجتماعی در محله شیرآباد شهر زاهدان»، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال 16، شماره 63، صص 185- 213.

سجادی، ژیلا؛ واحدی یگانه، فرید؛ محمدی، اکبر(زمستان 1397): «سنجش ارتباط کیفیت کالبدی مسکن با امنیت تصرف در سکونتگاه­های خودانگیحته­ی شهری (مورد مطالعه: ناحیه­ی منفصل شهری نایسر سنندج)»، فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، سال7، شماره 28، صص 94-75.

سادات زارنجی، ژیلا؛ یزدانی، محمدحسن (پاییز 1398): «تحلیلی بر وضعیت پایداری محلات اسکان غیررسمی شهر اردبیل»، فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری، سال 9، شماره 32، صص 32-17.

شکویی، حسین و همکاران (زمستان 1381): «سنجش پایداری اجتماعی توسعه شهر قم»، پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 43، صص 27-42.

ظاهری، محمد؛ سلیمانی راد، اسماعیل؛ حسینیشه پریان، نبی­اله (بهار 1396): «ارزیابی کاربری اراضی شهری کلان شهر اهواز بر پایه عدالت فضایی با استفاده از مدل Lqi و روش نزدیک­ترین همسایه مجاور»، فصلنامه مطالعات شهری، دوره 9، شماره 29، صص 87-75.

علیتاجر، سعید و همکاران (زمستان 1395): «نقش عوامل کالبدی در اجتماع­پذیری سکونتگاه­های غیررسمی (نمونه موردی: محله­های حصار امام خمینی و دیزج همدان)»، نشریه پژوهش و برنامه­ریزی شهری، سال 7، شماره 24، صص 61- 82.

عقبایی، حسام؛ نبی بیدهندی، غلامرضا؛ محمودزاده، امیر (تابستان 1399): «راهبردهای ارتقاء مدیریت بحران در سکونتگاه­های غیررسمی کلان شهر تهران. فصلنامه دانش پیشگیری و مدیریت بحران»، دوره 10، شماره 2، صص 199-186.

فیاضی، سیده مریم (بهار 1395): تاثیر سرمایه اجتماعی بر توسعه پایدار شهری، چهارمین کنگره بین المللی عمران، معماری و توسعه شهری، تهران.

قاسمی سیانی، محمد؛ حقی، مهدی (زمستان 1395): «تبیین گسترده فقر شهری و شناسایی سکونتگاه­های غیررسمی از منظر عدالت فضایی مطالعه موردی: نسیم شهر تهران»،فصلنامه برنامه­ریزی منطقه­ای، سال 6، شماره پیاپی 24، صص245- 256.

قربی، میترا؛ نقوی، مریم؛ محمدی، حمید (زمستان 1398): « تأثیر محیط ساخته‌شده بر سرمایه اجتماعی و پایداری اجتماعی در بافت تاریخی (نمونه موردی: محلات هم پیوند با بازار در بافت تاریخی کرمان)»، فصلنامه مطالعات ساختار و کارکرد شهری، دوره 6، شماره 21، صص 84-59.

کمانرودی کجوری، موسی؛ پریزادی، طاهر؛ کرمی، مهدی (پاییز و زمستان 1398): «فرآیند شکل­گیری اجتماعات غیررسمی در محدوده پیراشهری مشگین شهر»، مجله توسعه فضاهای پیراشهری، سال 1، شماره 2، صص 14-1.

کلانتری، محسن؛ مشکینی، ابوالفضل؛ پیری، عیسی؛ زرین کاویانی، عظیم (بهار 1398): «تحلیل ساختاری موانع توانمندسازی اجتماع محور در مناطق اسکان غیررسمی (مطالعه موردی: محله بان برز شهر ایلام)»، مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، سال 10، شماره 36، صص 33-21.

کیانی سلمی، صدیقه؛ شاطریان، محسن؛ صفری، حامد (بهار 1399): «شناسایی عوامل تسهیل‌کننده‌ی توانمندسازی محله­های حاشیه­نشین شهر اصفهان (مطالعه موردی: محله عاشق­آباد)»، مجله پژوهش­های جغرافیای برنامه­ریزی شهری، دوره 8، شماره 1، صص 192-161.

محسنی تبریزی، علیرضا (1374): بررسی وندالیسم در تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، تهران.

محمدی­ده­چشمه، مصطفی (زمستان 1391): «ناپایداری در بوم­شهر ایرانی و آثار جمعیتی آن»، نشر معرفت فرهنگی و اجتماعی، سال4، شماره 1، صص20 -5.

مشهدی­زاده­دهقانی، ناصر(1381): تحلیلی بر ویژگی­های برنامه­ریزی شهری در ایران، دانشگاه علم وصنعت، تهران.

مسعود، محمد و حق وردیان، فاطمه (بهار 1391): «نقش سرمایه اجتماعی بر توانمندسازی سکونتگاه­های غیر رسمی (مطالعه موردی: پیرامون استخر عینک رشت)»، مجله چشم­انداز جغرافیایی (مطالعات انسانی)، سال 7، شماره 18، صص 128- 140.

ملکیان، اکرم؛ عبداللهی، اسماعیل؛ یارمحمد توسکی، مریم (پاییز و زمستان 1395): «بررسی تأثیر سکونتگاههای غیررسمی بر احساس امنیت اجتماعی مطالعه موردی: یحیی آباد آران و بیدگل»، فصلنامه پژوهش­های جامعه­شناسی معاصر، سال 5، شماره 9، صص 89-75.

نصیری، اسماعیل (تابستان 1393): «چالش­های فقر شهری و ضرورت رویکرد راهبردهای اجتماع محور در سکونتگاه­های غیر رسمی (مطالعه موردی: محله بی­سیم شهر زنجان)»، مجله چشم­انداز جغرافیایی در مطالعات انسانی، سال 9، شماره 7، صص 168- 153.

نیک طبع، سمانه و پورخاتون، اعظم (زمستان 1390): آسیب­های اجتماعی و مهاجرت در سکونتگاه­های غیررسمی (محله حکیم کرمان)، همایش هجوم خاموش، دوره دوم، جهاد دانشگاهی واحد استان لرستان.

نظریان، اصغر؛ سادین، حسن؛ زال­نزاد، کاوه؛ استقامتی، مهناز؛ ولیانی، مهدی (پاییز 1395): «بررسی عوامل اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی حاشیه­نشینی و اسکان غیررسمی مهاجران شهر شهریار، در سال 1388»، نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، سال 3، شماره 3، صص 135-115.

وزارت مسکن و شهرسازی (1382): سند توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه­های غیررسمی.

Beumer, C. (2010): Social cohesion in a sustainable urban neighbourhood, Journal Ponencia en el Segundo Coloquio anualSUN, Action 6, Theory working paper.

De Vita, C. J. and Fleming، C and Twombly, E. C. (2001): Building noneprofit capacity :A framework for addressing the problem. In C. J. De Vita and C. Fleming building capacity in noneprofit organizations (5-33), Washinton D.C: the urban institute.