تفسیر و تحلیل معنایی پیشوند فعلی تاریخی پر/por/par/، بر پایة متون زبان و ادبیات فارسی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 1، دوره 13، شماره 47، فروردین 1400، صفحه 13-44   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.682066

نویسندگان

عبدالعزیز دولتی بخشان¹؛ علی محمد موذنی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

پیشوند فعلی پر /par/por/: و شکل ­های تغییر یافتة آن (فر، فل) در فعل های یک پیشوندی پرستیدن، فرمودن و فعل­های دو پیشوندی پراگندن، پراکندن، فلخمیدن وفرغانیدن، یکی از ده ­ها پیشوندی است، که به اوّل مصدرهای ساده در زبان فارسی و دیگر زبان­ های ایرانی، از زبان ایرانی باستان تاکنون افزوده شده و معنی خاصی را به فعل افزوده است، امّا با گذر زمان و سیر تحول طبیعی زبان فارسی و عامل مهم­تر، انتقال مرکزیت فرهنگی و سیاسی زبان فارسی از خاستگاه آن در خراسان و فرارودان به مرکز و غرب ایران (عراقِ عجم، آذربایجان و فارس) که عامّه مردم به زبان­ هایی غیر از فارسی تکلم می­کردند، و فقط خواص علما، شاعران و نویسندگان دوزبانه که فارسی را به عنوان زبان رسمی، آموزشی و ادبی آموخته بودند، بسیاری از مصدرهای پیشوندی، ناشناخته مانده و به کاربرد مصطلح و معمول آن­ها در متون رسمی، ادبی و تاریخی بسنده شده است، مصدرهای سادة ستیدن (پرستیدن)، مودن (فرمودن)، گندن (آگندن، پراگندن)، میدن (خمیدن، فلخمیدن)، نیدن (غانیدن، فرغانیدن)، حتی در خراسان مهجور و متروک گردیده است.
جستجوی پیشوند تاریخی «پر /par/،/por/» در متون مکتوب زبان فارسی و دیگر زبان­ ها و گویش­ های ایرانی (مرده و رایج) و حتی همسایه (حوزة زبان سانسکریت) و گردآوری اطلاعت و تفسیر و تحلیل آن، این واژه را  که صاحب­نظران، در مقولة حرف انگاشته­ اند، به واژه­ای مرکب از ریشة فعلی و پسوند (ر) ارتقاء داده است، و همچنین ده­ ها پیشوند تاریخی دیگر نیز ارزش جستجو و پژوهش را دارند.

کلیدواژه‌ها

پَر /por/par/ پیشوند تاریخی؛ پر ریشة فعل؛ قید کمال و غایت؛ قید تأکید و تشدید؛ فعل دو پیشوندی؛ تحول معنایی پر؛ زبان فارسی؛ زبان بلوچی

مراجع

کتاب ­ها

ابوالقاسمی، محسن (1373) ماده­ های فعل­ های فارسی دری، تهران: انتشارات ققنوس.

ابوالقاسمی، محسن (1375) دستور تاریخی زبان فارسی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ ها (سمت).

الادیب الکرمینی، علی ابن محمد ابن سعید  (1385) تکملة الاصناف، به کوشش علی رواقی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

آریانپور، منوچهر (1377) فرهنگ پیشرو آریانپور، تهران: نشر الکترونیکی و اطلاع رسانی جهان رایانه.

افشار شایان (1396) بن­نامۀ مصدرهای زبان فارسی، تهران: انتشارات مروارید.

افغانی نویس، عبدالله(1396) لغات عامیانۀ فارسی افغانستان، تهران: موسسه بلخ.

اوشیدری، جهانگیر (1371) دانشنامۀ مزدیسنا، تهران: نشر مرکز.

آیوازیان، ماریا(1371) وام واژه­ های ایرانی میانۀ غربی در ارمنی، تهران: موسسه مطالعه و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)

بهرامی، احسان (1369) فرهنگ واژه ­های اوستایی، تهران: نشر بلخ.

بویس، مری (1386) فهرست واژگان ادبیات مانوی در متن­ های پارسی میانه و پارتی­، ترجمه امید بهبهانی و ابولحسن تهامی، تهران: انتشارات بندهش.

پاشنگ، مصطفی (1393) فرهنگ پارسی پاشنگ، تهران: گروه ماژ.

تبریزی، محمد حسین بن خلف(1376) برهان قاطع، به اهتمام محمد معین، تهران: انتشارات امیرکبیر.

تتوی، عبدالرشید (1386) فرهنگ رشیدی، تهران: انتشارات سیمای دانش.

جلالی نائینی، محمدرضا  (1384) فرهنگ سنسکریت-فارسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

جهاندیده، عبدالغفور (1396) فرهنگ بلوچی – فارسی، تهران: انتشارات معین.

حسن دوست، محمد (1383) فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی، زیر نظر سرکارآتی بهمن، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی نشر آثار.

حسن دوست، محمد (1389) فرهنگ تطبیقی، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران: نشر آثار.

حسن دوست، محمد (1393) فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

حسینی موسی، زهرا (1386) فرهنگ واژگان و کنایات شهربابک، کرمان: بنیاد کرمان­شناسی.

خلیلی، کامیاب (1371) فرهنگ مشتقات مصادر فارسی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

درخشانی، جهانشاه (1382) دانشنامۀ کاشان، تهران: بنیاد فرهنک کاشان.  

دشتی، جان محمد (2017)  بلوچی لبزبلد، کراچی پاکستان.

دهخدا، علی اکبر (1385) لغت نامۀ دهخدا، تهران: موسسة لغت نامه دهخدا.

دولتی بخشان، عبدالعزیز، فرهنگ بلوچی- فارسی، آمادة چاپ.

رضایی باغ بیدی، حسن (1394) دستور زبان پارتی، تهران: انتشارات ققنوس.

رواقی، علی(1390) فرهنگ شاهنامه،تهران: فرهنگستان هنر.

سروری، محمد قاسم بن حاجی محمد کاشانی (1341) مجمع الفرس، جلد سوم، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: علمی.

سلامی، عبدالنبی (1381) فرهنگ گویش دوانی، تهران: نشرآثار فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

سید هاشمی، ظهورشاه ( 2000م) سید گنج، فرهنگ بلوچی-بلوچی کراچی، پاکستان: آکادمی سیدهاشمی.

شالچی (اکبری شالچی) امیرحسین (1370) فرهنگ گویش خراسان بزرگ، تهران: نشر مرکز.

شامبیاتی، داریوش (1375) فرهنگ لغات و ترکیبات شاهنامه، تهران:نشر آران.

غیاثی گلپایگانی، جواد(1378) فرهنگ عامة گلپایگان، تهران: ناشر علم و ادب.

فره وشی، بهرام (1354) کارنامۀ اردشیر بابکان، تهران:  موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

فکرت، محمد آصف (1376) فارسی هروی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

قریب، بدرالزمان(1383) فرهنگ سغدی، تهران: فرهنگان.

قندهاری، فیروزه (1390) واژه نامۀ خرده اوستا، تهران: نشر بینش نو.

گروه مؤلفین(1385) فرهنگ فارسیِ تاجیکی، برگردان از سریلیک، محسن شجاعی تهران: معاصر.

مددی، ظهراب (1392) واژه نامۀ بختیاری، اصفهان: ناشر ظهراب مددی.

مکنزی، دیوید نیل (1378) فرهنگ کوچک پهلوی، میرفخرایی مهشید، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

میرفخرایی، مهشید (1394) بررسی دینکرد ششم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مینگل، عبدالعزیز (2009 میلادی). نُه زبانی لغت (فرهنگ نُه زبانه) اردو، فارسی، بلوچی، براهوئی، پشتو، پنجابی، سرائیکی، سندی، انگلیسی، لاهور پاکستان: ناشر urdu – science – board – org .

ناتل خانلری، پرویز، (1366) تاریخ زبان فارسی، جلد 2، تهران: نشر نو.

هُرن پاول، هوبشمان هانیریش (1394)فرهنگ ریشه ­شناسی فارسی،ترجمه و گواه­ های فارسی و پهلوی، جلال خالقی مطلق تهران: انتشارات مهرافروز.

یاحقی، محمد جعفر(1389) فرهنگنامة قرآنی، ترجمه های قرآن های آستان قدس رضوی، مشهد: ناشر استان قدس رضوی.

Long worth .DAMES BENGāL. Civil service balochi English Vocabulary 16.m

مقالات:

رضایتی کیشه خاله، محرم، دیان مهدی(1388) مقالة فعل­ های پیشوندی در آثار منثور فارسی از آغاز تا پایان قرن پنجم، ویژه نامة  نامه فرهنگستان (دستور)، شمارة5، صص 27-50.