نقش روضه‌الشّهدای کاشفی در گسترش تحریفات تاریخ عاشورا

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 9، دوره 13، شماره 47، فروردین 1400، صفحه 229-258   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.682096

نویسنده

حمیدرضا جدیدی^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد محلات، دانشگاه آزاد اسلامی، محلات، ایران.

چکیده

روضه‌الشّهدای ملّا حسین واعظ کاشفی (د. 910ق) تصویرگر واقعة عاشورا با بیانی ادیبانه و جذّاب و یکی از اوّلین مقاتل فارسی و از تأثیرگذارترین آثار پیرامون واقعة کربلاست. این اثر پس از نگارش تا به امروز، به سبب گسترش اخبار مجعول و تحریف وقایع، مورد انتقاد جدّی قرار گرفته است، به شکلی که آن را از جملة مهمترین دلایل اشاعة اخبار دروغین و ضعیف تاریخی در مورد حادثة عاشورا دانسته‌اند. در این مقالة ادبی- تاریخی با بهره­جویی از روش تحلیلی – توصیفی، پس از توضیحات مختصری پیرامون ویژگی‌های اجتماعی- فرهنگی پایانِ عصرتیموری و آثار و زندگانی کاشفی، ضمن بیان و نقد نظریات مختلف در مورد این اثر و نویسندة آن همچنین ذکر انواع تحریف در واقعة عاشورا، به دلایل ورود مجعولات و تحریفات تاریخی به این کتاب و علل اقبال عمومی به آن پرداخته شده و منابع مورد استفاده و شیوة روایت کاشفی مورد بررسی قرار گرفته است. یافته‌های این پژوهش مبیّن این حقیقت است که مسائلی مانند ضعف منابع مورد استفادة کاشفی، شیوه‌های روایت داستانی و صوفیانة او؛ تکیه بر حافظة مؤلّف به دلیل اشتغال وی به امر وعظ و توجّه به انشاءپردازی به جای دقّت در نقل وقایع و قصد کاشفی به عنوان واعظی شیعی در ایجاد ارتباط عاطفی مردم روزگارش با اهل‌بیت (ع)، از مهمترین دلایل ورود تحریفات به این کتاب است. همچنین می‌توان گفت تیموریان خراسان فضایی ایجاد کردند که نتیجه‌اش پذیرش تشیّعی شد که بعدها صفویّه به تبلیغ و رسمیّت بخشی به آن همّت نمودند.

کلیدواژه‌ها

تحریفات تاریخی؛ روضه‌الشّهدای کاشفی؛ مقتل؛ عاشورا؛ عزاداری؛ تیموریان

مراجع

کتاب ­ها

آئینه­وند، صادق (1377) علم تاریخ در گسترة تمدّن اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

اشراقی، محمّد (1379) الاربعین­ الحسینیه، چاپ دوم، تهران: انتشارات اسوه.

افندی اصفهانی، ملّا عبدالله (1401) ریاض­ العلماء و حیاض­ الفضلاء، جلد2، به کوشش سید احمد حسینی، قم: انتشارات کتابخانة آیه الله مرعشی نجفی.

الفاخوری، حنّا (1386) تاریخ ادبیات زبان عربی از عصر جاهلیت تا قرن معاصر، ترجمة عبدالمحمّد آیتی، چاپ هفتم، تهران: انتشارات توس.

امین، سید محسن(1421ق) اعیان­ الشّیعه، 11 جلدی، بیروت: انتشارات دارالتّعارف.

جامی، عبدالرّحمن (1374) بهارستان، به تصحیح اسماعیل حاکمی، چاپ سوم، تهران: انتشارات اطّلاعات.

جامی، عبدالرّحمن (1379) شواهد‌النّبوه، به کوشش حسن امین، تهران: نشر میر کسری.

جدیدی، حمیدرضا (1394) بند بند عشق (نگاهی به تاریخ، شعرا و ترکیب بندهای عاشورایی)، کرج: نشر چکامة باران.

جدیدی، حمیدرضا (1395) تیموریان و زبان و ادب فارسی، از مغولان تا تیموریان (مطالعاتی در تاریخ سیاسی- اجتماعی ایران)، به کوشش رفیعی و جدیدی، کرج: نشر چکامة باران.

جعفریان، رسول (1391) تأمّلی بر نهضت عاشورا، تهران: مرکز تحقیقات رایانه ­ای قائمیبه.

خواند میر، غیاث الدّین (1380) روضه ­الصّفا، جلد هفتم، مجلّد یازدهم، به تصحیح جمشید کیان­فر، تهران: انتشارات اساطیر.

خواندمیر، غیاث‌الدّین (1333) تاریخ حبیب­ السّیر فی اخبار بشر، 4 جلدی، با مقدّمة علامه همایی و زیر نظر دبیرسیاقی، تهران: انتشارات عطّار.

دهخدا، علی اکبر (1377) لغت‌نامه، انتشارات دانشگاه تهران، تهران: دورۀ جدید.

راغب اصفهانی (1390) المفردات فی غرایب­القرآن، ترجمة حسین خداپرست، قم: انتشارات نوید اسلام.

رفیعی، امیر تیمور؛ جدیدی، حمیدرضا (1395) از مغولان تا تیموریان (مطالعاتی در تاریخ سیاسی- اجتماعی ایران)، کرج: نشر چکامة باران.

شامی، نظام الدّین (1363) ظفرنامه، به کوشش پناهی سمنانی، تهران: انتشارات بامداد.

شعرانی، ابوالحسن (1382) تصحیح و مقدمه بر روضه‌الشّهدای کاشفی، قم: انتشارات نوید اسلام.

صفا، ذبیح الله (1371) تاریخ ادبیات در ایران، ج4، چاپ هشتم، تهران: انتشارات فردوس.

قاضی طباطبایی (1383) تحقیق دربارة اوّلین اربعین حضرت سیدالشّهدا، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

کاشفی، حسین بن علی (1382) روضه‌الشّهدا، تصحیح و مقدمۀ ابوالحسن شعرانی، قم: انتشارات نوید اسلام.

کاشفی، حسین بن علی (1391) روضه‌الشّهدا، تصحیح و تحشیه محمّد روشن، چاپ دوم، تهران: انتشارات صدای معاصر.

مطهّری، مرتضی (1365) حماسة حسینی،3جلدی، قم: انتشارات صدرا.

مطهّری، مرتضی (1391) عدل الهی، چاپ سی و هشتم، قم: انتشارات صدرا.

هگل. گ. و (1366) عقل در تاریخ، ترجمة حمید عنایت، تهران: مؤسسه انتشارات علمی دانشگاه صنعتی شریف.

مقاله­ ها

امینی­زاده، علی؛ رنجبر محمّد علی(1396) واکاوی اندیشة سیاسی-مذهبی ملّا حسین واعظ کاشفی (820-910ق)، فصلنامة پژوهش‌های ادبی تاریخی (علمی- پژوهشی) معاونت پژوهش و فنّاوری دانشگاه اصفهان، سال 53، دورة جدید سال نهم، صص17-23.

برومند اعلم، عبّاس؛ حسنخانی، علی (1394) تأثیر آموزه‌های تصوّف بر مقتل­ نگاری واعظ کاشفی در روضه‌الشّهدا، تاریخ نامة ایران بعد از اسلام، سال پنجم، شمارۀ10، صص1-32.

دبیران، حکیمه؛ تسنیمی علی (1387) کاشفی و نقد و بررسی روضه‌الشّهدا، فصلنامة پژوهش­ های ادبی، سال پنجم، شمارۀ 30، صص25-42.

رفیعی، امیرتیمور (1375) سیاست مذهبی امیر تیمور گورکانی، مجلة ایران­شناسی، دورة جدید، سال هشتم، شمارۀ 1، صص 125-133.

رفیعی، امیرتیمور (1382) الُغ بیگ و گرایش مذهبی او، مجلة ایران­شناسی، دورة جدید، سال پانزدهم، شمارۀ3، صص567-577.

رفیعی، امیرتیمور (1383) سیاست مذهبی شاهرخ تیموری، مجموعة مقالات نخستین همایش ملّی ایران­شناسی، انتشارات بنیاد ایران شناسی، صص265-277.

شهیدی، حمیده (1395) سیاست مذهبی سلطان حسین بایقرا (مطالعة موردی: تأثیر بر تشیّع)، مطالعات تاریخ اسلام، سال هشتم، شمارۀ 26، صص61-81.

گوهری، مصطفی؛ کاظم بیگی، محمّد علی؛ قنوات، عبدالرّحیم (1390) روضه‌الشّهدا از روایات مجعول تا تأثیرگذاری (بررسی علل ورود اخبار ضعیف تاریخی به کتاب روضه‌الشّهدا)، مجلۀ مطالعات اسلامی؛ تاریخ و فرهنگ، سال چهل و سوم، شمارۀ 84-86 بهار و تابستان، صص95-120.

نیک پایان، مرتضی (1375) بررسی روایت وقایع عاشورا در روضه‌الشّهدا، فرهنگ اصفهان، بهار، شمارۀ 11، صص28-39.

یوسفی، غلامحسین (1393) کاشفی سبزواری، دانشنامة زبان و ادب فارسی، جلد 5، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص308-313.