رد پای سوگند آیینی یادگار زریران در شاهنامه (پژوهشی پیرامون بیتی از داستان رستم و اسفندیار)

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 13، دوره 13، شماره 47، فروردین 1400، صفحه 357-386   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1923079.2200

نویسنده

نسترن صفاری^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.

چکیده

با بررسی رفتار کلی انسان باستان با این شگفتی رو­به ­رو می ­شویم، که تنها، عملی مقدس و سپندینه می ­شود که به طریقی با حقیقتی که فراتر از خود آن­ها است، شریک و انباز شود و به همین واسطه بی­درنگ این اعمال مانا و جاوید شده و از هستی سرشار می­ گردند؛ از این رو این اعمال در نظر مردمان کهن جلوه­ گاهی قدسی یافته و یادگار کرداری ازلی می­ شوند، چرا که از زمان تاریخی فناپذیر جدا شده و به زمان بی­زمانی مثالی و باقی می­ پیوندد. بنابراین ارزش اعمال انسان بستگی به این دارد که چقدر این اعمال با کرداری آغازین ارتباط داشته باشد. سوگند نیز یکی از اعمال آیینی است که در خاطرة ازلی انسان تبدیل به نمونه ­ای کهن شده است. وفای به عهد و پیمان در تاریخ مینوی بشر سابقه­ ای طولانی دارد و به آن روز باز می ­گردد که خداوند از انسان عهد گرفت، پیمانی که زنجیر وفای به آن تا ابد بر گردن انسان­ ها نهاده شد. قسم یا سوگند، آیینی است که می­توان برای اثبات یک ادعا و یا برای رد اتهام و یا قبول انجام تعهدی در آینده باشد که برای ادای آن نیاز به مراسم آیینی است. بر این اساس می­توان مراسم آیینی را نوع خاصی از گفتار و اعمال منظم (تکرارشونده) دانست، که از آموزه­های خاطرات ازلی و ماورایی بشر سرچشمه می­گیرد. این اعمال برای بیان احساسات دینی و مذهبی به کار گرفته می ­شود و به دلیل قدمت زیادی که دارند در بیشتر موارد با حماسه، اسطوره و سنت یک جامعه پیوند می­ خورند. حاصل این پژوهش که به روش تحلیل متن از نوع توصیفی-کتابخانه­ای با شیوة مقابله­ ای و قیاسی است، نشان می­ دهد که برای سوگند آیینی موجود در متن کهن یادگار زریران، می­ توان نمونة مشابهی در شاهنامه (ادبیات فارسی دورة نو) یافت.

کلیدواژه‌ها

سوگند؛ آیین؛ سوگند آیینی؛ یادگار زریران؛ شاهنامه

مراجع

کتاب­ ها

قرآن مجید(1361) ترجمه مهدی الهی قمشه­ای.

ابوالقاسمی، محسن(1388) تاریخ زبان فارسی، تهران: سمت.

آسانا، جیجاماسب(1371) متون پهلوی، سعید عریان، تهران: کتابخانه­ های جمهوری اسلامی ایران.

آموزگار، تفضلی، ژاله، احمد (1386) کتاب پنجم دینکرد، تهران: معین.

آموزگار، ژاله(1392) یادگار زریران، تهران: مهارت.

الیاده، میرچا(1384) اسطورة بازگشت جاودانه، بهمن سرکاراتی، تهران: طهوری.

باقری، مهری(1393) دین­ های ایران باستان، تهران: قطره.

بلعمی، ابوعلی(1380) تاریخ بلعمی، تصحیح ملک­ الشعرای بهار، تهران: زوّار.

بهار، مهرداد(1386) جستاری چند در فرهگ ایران، تهران: اسطوره.

پورداود، ابراهیم(1347) یَشت ها، جلد1، به کوشش بهرام فرح وشی، تهران: طهوری.

پورداود، ابراهیم 1347) ویسپرد، به کوشش بهرام فرح وشی، تهران: طهوری.

پین سنت، جان(1379) شناخت اساطیر یونان، ترجمة باجلان فرّخی، تهران: اساطیر.

تفضلی، احمد(1376) تاریخ ادبیات پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن.

ثعالبی، حسین بن محمد(1372) شاهنامة کهن، ترجمة محمد روحانی، مشهد: دانشگاه فردوسی.

خالقی مطلق، جلال(1389) یادداشت­ های شاهنامه، جلد2، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.

دادگی، فرنبغ(1369) بُندهش، ترجمة مهرداد بهار، تهران: توس.

دهخدا، علی اکبر(1373) لغت­نامه، جلد 1 دورة جدید، تهران: دانشگاه تهران.

راشد محصل، محمد تقی(1389) دینکرد هفتم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

راشد محصل، محمد تقی(1385) زند بهمن یسن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

رسولی، سید جواد(1384) آیین اساطیری در پیشینة سوگند در ایران و جهان، تهران: سروش.

رضایی، مریم(1393) دینکرد چهارم، تهران: علمی.

ستاری، جلال(1389) آیین و اسطوره، تهران: مرکز.

صفا، ذبیح الله(1374) حماسه­سرایی در ایران، تهران: فردوسی.

صفاری، نسترن(1396) موجودات اهریمنی در شاهنامه فردوسی، کرج: جام گل.

طبری، محمد بن جریر(1388) تاریخ طبری یا تاریخ­ الرسل و الملوک، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.

غیبی، بیژن(1379) «یادگار زریران»، پژوهش­های ایرانشناسی ناموارة دکتر محمود افشار، به کوشش ایرج افشار،تهران: مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

فردوسی، ابوالقاسم(م1967) شاهنامه، مسکو: آکادمی علوم شوروی.

فردوسی، ابوالقاسم (1386) شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق و همکاران، جلد 1تا6، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.

کیانی، حسین(1371) سوگند در زبان و ادب فارسی، تهران: دانشگاه تهران.

ماهیار نوابی، یحیی(1374) یادگار زریران متن پهلوی با ترجمة فارسی و آوانگاری لاتین و سنجش آن با شاهنامه، تهران: اساطیر.

مسکویه راضی، ابوعلی(1376) تجارب الامم، ترجمة ابوالقاسم امامی و علینقی منزوی، جلد 1، تهران: توس.

مقدم، محمد(1342) راهنمای ریشة فعل های ایرانی، تهران: علمی.

نارمن شارپ، رِلف(1346) فرمان های شاهنشاهان هخامنشی، شیراز: پازینه.

نولدکه، تئودور(1369) حماسة ملی ایران، ترجمة بزرگ علوی، تهران: سپهر.

واحد دوست، مهوش(1387) نهادینه های اساطیری در شاهنامة فردوسی، تهران: سروش.

ورمازن، مارتین(1383) آیین میترا، ترجمة بزرگ نادرزاده، تهران: چشمه.

مقاله­ ها

بهار، محمد تقی(1321) سوگند در ادبیات فارسی، مهر ایران، شمارة 4 (دی ماه)، صص 212-206.

بهار، محمد تقی(1321) یادگار زریران، شاهنامة گشتاسب-حماسة ملی ایران قدیم، تعلیم و تربیت، شمارة 5-6(سال پنجم)، صص 264-257.

پور داود، ابراهیم(1321) سوگند، مجلة مهر، شمارة 75-76 ، صص 292-281.

حیدری، دریا(1392) سوگند در شاهنامه و ارتباط اساطیری آن با آب و آتش، پژوهش نامة ادب حماسی، شمارة 16، صص 62-35.

عابدی، حمید(1385) رسوم آیینی و ارزش­ های اخلاقی، مجلة حدیث زندگی، شمارة 29 (خرداد و تیر)، صص 30-26.