نگاه کهن‌الگو گرایانه به آیینه-روح و خون در عجایب‌المخلوقات و گرشاسب‌نامه

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 10، دوره 13، شماره 47، تیر 1400، صفحه 178-205   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2021.682131

نویسندگان

علی تسنیمی¹؛ احمد خواجه ایم²؛ عباس محمدیان³؛ پروین هاشم‌پور^{* 4}

¹استادیار، گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه حکیم سبزواری

²زبان و ادبیّات فارسی دانشکده‌ی علوم انسانی دانشگاه حکیم سبزواری

³عضو هیات علمی دانشگاه حکیم سبزواری

⁴دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه حکیم سبزواری، دانشکده ی علوم انسانی

چکیده

چکیده
کهن‌الگوها یادگارهای هزاران‌ساله و میراثی همگانی هستند که در طول قرن‌ها نسل‌به‌نسل انتقال یافته‌اند. نیاکان ایرانی ما، همچون مردمان سراسر دنیا، ناخودآگاه با کهن‌الگوها در ارتباط بوده‌اند‌. یکی از این الگوهای‌جمعی آیینه است که برای مردمان باستان، تنها ابزار دیدن چهره نبوده؛ بلکه با روح، زندگی، آینده، ماوراء، جادوگری و غیب‌گویی مرتبط می‌شده‌است. با بررسی اسطوره‌های جهان و کتاب عجایب‌المخلوقات و گرشاسب‌نامه، می‌بینیم که آیینه، گاه واسطی میان زمین و آسمان و گاه حقیقت‌گویی آگاه به اسرار است. روح با آیینه مرتبط است. گاه آیینه دریچۀ پرواز روح است، گاه روح در آن تجلّی می‌یابد. می‌دانیم حیات و حرکت آدمی به روح وابسته است. خون نیز در تن آدمی جریان زندگی را ممکن می‌سازد و از دیدگاه مردمان کهن، حاوی روح و جان موجودات است. مردمان باستان اهمیّت این مادۀ حیاتی را درک‌کرده و به هر شیوه تلاش می‌کرده‌اند مانع از دست رفتن آن و در نتیجه آسیب‌رسیدن به روح و زندگی‌شان شوند. همین عوامل سبب‌شده در ارتباط با خون، تابوها و سنّت‌های گاه باورنکردنی‌ای نیز رعایت کنند و یا به مقرّراتی خاص پایبندشوند. آیینه-روح و خون در عجایب‌المخلوقات و گرشاسب‌نامه نمود و پیوندی آشکار دارند و در قالب‌هایی چون؛ کهن‌الگوی سایه، پیرخردمند، ناخودآگاه، نیروی خورشیدی، بازتاب جهان هستی، روح زندگی، واسط زمین و آسمان، کهن‌الگوهای مونث و زنانه و... آشکار می‌شوند. شناخت و شناساندن بهتر کهن‌الگوها و ناخودآگاهی منجر به شناخت درست‌تر ما از انسان‌ها، دریافت حقیقت بسیاری از رفتارهای کهن، ارتباط بهتر با نیمۀ پنهان وجودمان می‌شود و دریچه‌ای نو به دنیای گذشتگان و آثار ادبی می‌گشاید.

کلیدواژه‌ها

کهن‌الگو؛ آیینه؛ روح؛ خون؛ عجایب‌المخلوقات؛ گرشاسب‌نامه

مراجع

منابع  و مآخذ

قرآن کریم، 1385، مهدی الهی قمشه‌ای، نشر جمهوری، تهران، 606 ص.(ترجمه به فارسی).

آموزگار، ژاله و تفضّلی، احمد 1389، نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان، چاپ 4، تهران: نشر چشمه. 700 ص. (ترجمه به فارسی).

ابن‌بابویه (ابوجعفر محمّدبن علی قمّی)، 1413، من لا یحضره الفقیه، 3 جلد، چاپ 2، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏، قم. 61 ص.

احمدی، رضا، 1375، افسانه‌های مغرب زمین، چاپ 6، انتشارات آبنوس، تهران. 160 ص. (ترجمه به فارسی).

اسدی‌طوسی، ابونصر‌علی‌بن‌احمد، 1389، گرشاسب‌نامه، چاپ 2، انتشارات دنیای کتاب، تهران. 427ص.

افتخارزاده، سیّد حسن، 1381، فاطمه زهرا شادمانی قلب مصطفی، چاپ 4، انتشارات بدر، تهران. 948 ص.(ترجمه به فارسی).

اکبری، عبّاس، 1386، ساختار اسطوره‌ای در فیلمنامه، چاپ 1، انتشارات نیلوفر، تهران. 408 ص.(ترجمه به فارسی)

امیرمعزّی، محمّد علی، 1368، دائرةالمعارف‌های فارسی، چاپ 1، انتشارات توس، تهران. 110 ص.(ترجمه به فارسی).

بهزادی، رقیّه، 1380، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، چاپ 1، تهران، انتشارات فرهنگ معاصر.(ترجمه به فارسی)

پاینده، حسین، 1391، اندیشۀ یونگ، چاپ 4، انتشارات فرهنگ جاوید، تهران.172 ص.(ترجمه به فارسی).

ترابی، محمّد، 1366، آئینه در شعر فرّخی، سعدی و حافظ، چاپ1، انتشارات فردوس، تهران. 71 ص.(ترجمه به فارسی).

حافظ شیرازی، 1381، دیوان، چاپ 1، نشر روزگار، تهران. 832 ص.

حمزئیان، عظیم؛ خانی، سمیه، 1395، بررسی‌تطبیقی‌کاربرد‌آینه‌در‌آثار‌عین القضات‌همدانی‌و‌مولوی، فصـلنامه ادبیّات عــرفانـی و اسطـوره‌شنـاختی، سال 12 ـ شماره 43، از صفحه 43 تا 84.

خاقانی، افضل‌الدین بدیل‌بن‌علی 1388، دیوان خاقانی‌شروانی، چاپ 9، انتشارات زوّار، تهران. 1164 ص.

خداپرست، علی اکبر، 1387الف، قصّه‌های پریان کتاب آبی، چاپ 3، انتشارات لوک، تهران. 418 ص.(ترجمه به فارسی).

خداپرست، علی اکبر، 1387ب، قصّه‌های پریان کتاب قرمز، انتشارات لوک، تهران. 434ص.(ترجمه به فارسی).

خداپرست، علی اکبر، 1386، قصّه‌های پریان کتاب زرد، انتشارات لوک، تهران. 368 ص. (ترجمه به فارسی).

دادگی، فرنبغ، 1390، بندهش، چاپ 4، انتشارات توس، تهران. 240 ص.

دهخدا، علی‌اکبر، 1377، لغت‌نامة دهخدا، 16 جلد، چاپ 2، دورۀ جدید، نشر نی، تهران. ۶۷۲۶۵ ص.

ذهنی‌تهرانی، محمّد جواد، 1391، علل الشرایع، چاپ 12، 2 جلد، انتشارات مؤمنین، قم. (ترجمه به فارسی). 943 ص.

رازی(دایه)، نجم‌الدّین، 1391، مرصادالعباد، چاپ 15، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران. 128 ص.

رشنوزاده، بابک، 1٣٨٨، پیشرفت‌های حیرت انگیز: عجایب‌المخلوقات و غرایب‌الموجودات، کتاب ماه علوم و فنون، شماره 12٣. ص 77-74.

روشن، امین، 1386، نماد آیینه در اندیشه مولوی، مجلّه ادیان و عرفان، سال4، شماره 11، ص107-121.

زمرّدی، حمیرا، 1393، تحلیل کهن‌الگویی حکایت آینه و زنگی در آثار شاعران بزرگ فارسی، مجلّه مطالعات انتقادی ادبیّات، فصلنامه علمی دانشگاه گلستان، سال 1، شماره 1، ص 68-59.

سلامی، علی، 1385، قصّه‌های شیرین پریان: عروسک سخنگو، چاپ 3، انتشارات جمال‌الحقّ، تهران. 120 ص.(ترجمه به فارسی).

سلطانیّه، محمود، 1395، انسان و سمبولهایش، چاپ10، انتشارات جامی، تهران.496 ص.(ترجمه به فارسی).

سهروردی، شهاب‌الدّین، 1382، لغت موران، چاپ2، انتشارات مولی، تهران. 24 ص.

شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا، 1389، شاعر آیینه‌ها، چاپ 9، انتشارات آگاه، تهران. 338 ص.

صائب‌تبریزی، میرزامحمّدعلی، 1373، کلیّات، چاپ 2، انتشارات خیّام، تهران. 966 ص.

طوسی، محمّدبن‌محمودبن‌احمد، 1382، عجایب‌المخلوقات، چاپ 2، انتشارات علمی فرهنگی، تهران. 711 ص.

عامری، زهرا؛ پناهی، مهین (1394)، بازتاب نماد آینه در اسطوره و عرفان با تکیه بر بندهش و مرصادالعباد، دوفصلنامة علمی- پژوهشی ادبیّات عرفانی دانشگاه الزهرا، سال 7، شمارة 13،  ص174-143.

العبادی، قطب‌الدّین ابوالمظفر منصوربن‌اردشیر، 1347، التصفیه فی احوال المتصوّفه، چاپ 1، بنیاد فرهنگ ایران، تهران. 498 ص.

عبّاسلو، احسان، 1391، نقد کهن‌الگو گرایانه(Archetypal Approach)، کتاب ماه ادبیّات، شمارۀ 68 (پیاپی 182)، ص 90-85.

عراقی، شیخ فخر الدّین ابراهیم، 1363، کلیّات، چاپ 4، انتشارات کتابخانۀسنایی، تهران. 443 ص.

عین‌القضّات همدانی‌، 1379، لوایح، چاپ 2، انتشارات منوچهری، تهران. 61 ص.

فردوسی، ابوالقاسم، 1389، شاهنامه، 8 جلد، چاپ 3، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران. 4058 ص.

فره‌وشی، بهرام، 1390، جهان‌فروزی، چاپ 3، انتشارات دانشگاه تهران، تهران. 146 ص.

مرتضوی، منوچهر، 1383، مکتب حافظ، چاپ 4، انتشارات ستوده، تهران. 918 ص.

مقیم‌پور بیژنی، طاهره، 1389، آینه و قاب آینه در تاریخ هنر ایران، مجلّه کتاب ماه هنر، شماره 140، تهران، ص 103-98.

مولوی، جلال‌الدّین‌محمّدبلخی، 1391، مثنوی معنوی، چاپ 2، انتشارات آدینه سبز، تهران. 952 ص.

نظامی، الیاس‌بن‌یوسف، 1391، کلّیّات‌خمسه، چاپ 12، انتشارات امیرکبیر، تهران. 1356 ص.

وحید، حسن، 2535، آیینۀ سحرآمیز (شمارۀ 68)، چاپ 1، سازمان کتاب‌های طلایی، تهران. 19 ص. (ترجمه به فارسی).

هدایت، صادق 1395، نیرنگستان، چاپ2، انتشارات جاویدان، تهران. 145 ص.

یاحقّی، محمّدجعفر، 1386، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیّات فارسی، 4 جلد، چاپ 1، انتشارات فرهنگ معاصر، تهران. 968 ص.

یاوری، حورا، 1374، روانکاوی و ادبیّات، چاپ 1، نشر تاریخ ایران، تهران. 242 ص.

Freud, S. (1990). Delusion and dreams in Jensen's "Gradiva". Trans. James Strachey. Penguin. London. 248 pp.

Holly Bible. (1906). Funk & Wagnalls. publisher New York. 708 pp.

منابع الکترونیکی

حقّی، 1395، کد خبر:5576732، گروه اجتماعی«ازدواج و خانواده»، تاریخ نشر: 2 اردیبهشت 1395، ساعت 21. از:

file:///E:/آیینه/اگر آینه جهیزیه عروس بشکند، چه اتفاق شومی رخ می_دهد؟!.html

جعفریان، رسول، 1396، مفهوم دانش در تمدّن اسلامی (مورد عجائب المخلوقات طوسی؛ قرن ششم هجری، نوشته شده در 17 مهر 1396، تاریخ یادداشت از سایت، دوشنبه 30/11/96، از:

http://rasekhoon.net/article/show/1330197/مفهوم-دانش-در-تمدن-اسلامی

حسینی، محمّد، 1392، نمادگرایی آینه Miror، نوشته شده در  چهارشنبه ۱۳۹۲/۰۹/۰۶ساعت[؟]. از:

file:///E:/آیینه/جام خالی - نمادگرایی آینه Miror.html

مجلّه حدیث زندگی، 1381، خُرافات، باورهای عامیانه و بهداشت روان، بهمن و اسفند 1381، شماره 9. از:

file:///E:/آیینه/خُرافات، باورهای عامیانه و بهداشت روان. html