تحلیلِ ارکان و شگردهای بلاغی اخوانیات در نسخۀ خطی مخزن الانشاء

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 4، دوره 13، شماره 47، تیر 1400، صفحه 28-46   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2021.682134

نویسندگان

کسری بقائی پور^{* 1}؛ بهرام پروین گنابادی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، شمال.

²هیئت علمی کروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران. شمال.

چکیده

اخوانیه و اخوانیه سرایی یکی از گونه‌های دیرپای ادبیات فارسی و جزو زیرشاخه‌های ادب غنایی است که نویسندگان از سده‌هایِِِِ نخستین ادب فارسی، بدان توجه داشته‌اند. درونمایه اخوانیه‌ها بسیار گسترده است؛ امّا بیشتر حول محورهایِِِ ستایش ‌از دوستان اهل فضل و ادب، احوالپرسی‌های دوستانه، شکوه و‌گلایه‌های خصوصی، شکایت از روزگار و اهل روزگار، طنز وطیب ... می‌چرخد.
پژوهشگران و محققان ادب فارسی اعتنای چندانی به این خرده ژانر ادبی نداشته‌اند و تحقیقات بسیار کمی در این زمینه به سامان رسانده‌اند در این پژوهش، ضمن بررسی اجمالی تاریخچه اخوانیه، نمونه‌های آن را در نسخه خطی‌ مخزن‌الانشاء اثرعلی اکبرخوانساری و به ‌خط محمدرضا‌بن‌محمدرحیم کلهر، بررسی و گونه‌های مختلف آن دسته‌بندی و برخی شگردهای بلاغی آن نشان داده شده است. استنتاج این پژوهش نشان می‌دهد گسترش ابزارهای گوناگون ارتباطی در گذر روزگار، از رونق اخوانیه‌سرایی کم نکرده است و با وجود دگرگونی‌های بسیاری که ساخت و درونمایه نامه‌ها و رقعه‌های دوستانه در سده حاضر به خود دیده است هنوز به سنت اخوانیه سرایی توجه می‌شود.
از منظرادبی، برآیند پژوهش نشان می‌دهد که نویسنده این کتاب و مشخصا در نامه‌های اخوانی توجه خاصی به جناسها خصوصا جناس‌های اشتقاق ـ که در سجع‌سازی اهمیت دارند ـ و جناس نقطه بسامد زیادی است.
توجه به عناصر طبیعت، واج‌آرایی و تکرار از دیگر شگردهای تأثیر‌گذار متن است. همچنین اطناب‌های ممل و استعمال افعال بیشتر به سبک خراسانی، از ویژگی‌های سبکی و زبانی این اخوانیه است.

کلیدواژه‌ها: مخزن الانشا، نامه نگاری، اخوانیه، اخوانیه سرایی

کلیدواژه‌ها

کلیدواژه‌ها: مخزن الانشا؛ نامه نگاری؛ اخوانیه؛ اخوانیه سرایی

مراجع

منابع

1- اعتصامی، پروین (1370)، دیوان، به کوشش محمد عالمگیر تهرانی، تهران: نشر محمد.

2- آدلر، آلفرد (1361)، روانشناسی فردی، ترجمۀ حسن زمانی شرفشاهی، تهران: پیشگام.

3- آرین­ پور، یحیی (1379)، از نیما تا روزگار ما (تاریخ ادب فارسی معاصر)، چاپ دوم، تهران: زوار.

4- آقایوسفی، علیرضا (1386)، شخصیت، تهران: دانشگاه پیام نور.

5- براهنی، رضا (1368)، قصه نویسی، چاپ چهارم، تهران: البرز.

6- برقعی، سیدمحمدباقر (1329)، سخنوران نامی معاصر، تهران: امیرکبیر.

7- بهار، محمدتقی (1368)، دیوان اشعار، تهران: توس.

8- بهبهانی، سیمین (1370)، پروین اعتصامی در یادنامة پروین، گردآوری شده توسط علی دهباشی، تهران: دنیای مادر.

9- بیزار­گیتی، آزاده (1381)، «زنان کلیله و دمنه: بازنمود ذهنی مردانه»، فصلنامة زنان، صص 127-133.

10- ترابی، علی­اکبر (1383)، جامعه­شناسی ادبیات فارسی، چاپ چهارم، تبریز: انتشارات فروزش.

11- جام ­نامقی، احمد (1347)، مفتاح النجات، تصحیح علی فاضل، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

12- جامی، مولانا عبدالرحمن (۱۳۸۹)، هفت اورنگ، تصحیح مرتضی مدرس گیلانی، چاپ نهم، تهران: انتشارات مهتاب.

13-چاوش­اکبری، رحیم (1378)، زندگی و شعر پروین اعتصامی، تهران: ثالث.

14- حسینی­ حله، سیدمحسن (1385)، «موضوع درآمدی بر ادبیات تعلیمی و روزنامة اطلاعات»، شماره 23642.

15- خادم­ ازغدی، مریم (1386)، «بررسی زنانگی در شعر پروین اعتصامی»، مجله شعر، شماره 52، صص 57-62.

16- ذوالفقاری، ابوالفضل و مسلم میرزایی (1390)، «نابرابری های جنسیتی و طبقاتی در اندیشه های پروین اعتصامی»، نشریه زن در فرهنگ و هنر، سال دوم، شماره 3، صص 19-36.

17- روزبه، محمدرضا (1381)، ادبیات معاصر ایران (شعر)، چاپ اول، تهران: نشر روزگار.

18- زروندی، نفیسه (1386)، «نقدی بر دیدگاه­های رایج فمنیستی و تبیین پیامدهای آن»، فصلنامة­ مطالعات فرهنگی دفاعی زنان، سال دوم، شماره 4.

19- زینی، مهری (1391)، راهزن عقل و دین: جایگاه زن در عرفان، تهران: مروارید.

20- ستاری، جلال (1375)، سیمای زن در  فرهنگ ایران، چاپ دوم، تهران: نشر مرکز.

21- سیاسی، علی اکبر (1379)، نظریه های شخصیت یا مکاتب روانشناسی، چاپ هشتم، تهران: دانشگاه تهران.

22- شولتز، دوان و سیدنی آلن شولتز (1375)، نظریه شخصیت، ترجمۀ یحیی سیدمحمدی، تهران: سازمان چاپ دانشگاه آزاد اسلامی.

23- صحرایی، قاسم و محمد خسروی (1389)، «نقد اصالت زن در شعر پروین اعتصامی»، فصلنامة تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی،  دوره دوم، شماره 3، صص 111-124.

24- عرب، عباس و یونس حق پناه (1390)، «تحلیل روان شناختی اشعار صعالیک بر اساس مکتب آدلر»، نشریه­ زبان و ادبیات عربی، شماره 5، صص 115-144.

25- عنصرالمعالی، کیکاووس ابن اسکندر (1378)، قابوس­نامه، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

26- فردوسی، ابوالقاسم (1377)، شاهنامه، تهران: سوده.

27- فیست، جس و دیگران (1388)، نظریه های شخصیت، ترجمۀ یحیی سیدمحمدی، تهران: نشر روان.

28- قبادی، حسینعلی و مجید هوشنگی (1388)، «نقد و بررسی روان­کاوانة شخصیت زال از نگاه آلفرد آدلر»، فصلنامة نقد ادبی، سال دوم، شماره 7، صص 91-119.

29- قره­ داغی، فرخ (1380)، «نگاه به زن در ویس و رامین، فصل زنان»، نشر توسعه، صص 76-81.

30- کارور، چارلز و مایکل اُف شی یر (1387)، نظریه­های شخصیت، ترجمۀ احمد رضوانی، مشهد: آستان قدس رضوی.

31- مجدالدین، اکبر (1387)، «انعکاس نابرابری­های اجتماعی در شعر پروین»، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 57، صص 365-396. 

32- ممتحن، مهدی و گردآفرین محمدی (1390)، «پروین اعتصامی در گذرگاه ادبیات تعلیمی»، پژوهشنامه­ ادبیات تعلیمی، شماره 10، صص 123-152.

33- منصور، محمود (1371)، احساس کهتری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

34- منوچهریان، پرویز (1362)، عقدة حقارت، تهران: گوتنبرگ.

35- نمینی، حسین (1362)، جاودانۀ پروین اعتصامی، تهران: کتاب فروزان.

36- Ewen, Robert B. 2003. An Introduction to Theories of Personality. Lawrence Erlbaum Associates, New Jersey.

37- Mosak, H.H, and Maniacci, M. 1999. A Primer of Adlerian Psychology. Braun-Brumfiled.