خاستگاه تناسب موضوع وحکم در طریق استنباط احکام فقهی

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 17، شماره 63، خرداد 1400، صفحه 149-170   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2021.682416

نویسندگان

مهری قاسمی¹؛ سید محمد مهدی احمدی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران

²استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران

چکیده

یک اصل ضروری که پیوسته حاکی از رابطه طرفینی بین موضوع وحکم است، اصل تناسب موضوع وحکم است و در اثر مرتکزات ذهنی وسیره فهمیه به دست می­آید. شارع حکیم در مقام بیان احکام به زبان عرف و قابل فهم عرف دستوراتش را بیان کرده است؛ لحاظ تناسب موضوع و حکم در مقام ثبوت و اعتبار شارع، این ظرفیت را ایجاد کرده که احکام فقهی، در استمرار زمان­ها کارآیی خود را حفظ نماید. در مقام اثبات و طریق استنباط نیز این اصل مورد توجه فقیهان بوده است. پیرامون اصل تناسب، مقالاتی چند نگارش شده است. سؤال اصلی این است آیا سبب­هایی وجود داردکه محمل بروز بحث تناسب موضوع و حکم شده است؟ در ادبیات دینی ما چه اتفاقی در بستر زمان افتاده است که ما مجاز به ورود به بحث تناسب موضوع و حکم شدیم؟ در این نوشتار به منشأ و خاستگاه بحث تناسب موضوع وحکم فقهی پرداخته­ است. مفتوح بودن این بحث در مجامع فقهی و اصولی و بعضاً حقوقی ما به عواملی چون گذشت زمان و تطور معنایی الفاظ ادله احکام، تفریع در فقه به مصداق«علینا القاء الاصول و علیکم التفریع»، وجود قرائن در ادله احکام، وجود منطقه الفراغ در ادله احکام علی­الخصوص در احکام سیاسی حکومتی، دقت وعمق فقه شیعه در طریق استنباط، پیدایش موضوعات مستحدثه، تدریجی بودن جعل احکام در زمان تشریع، در ارتباط است.

کلیدواژه‌ها

خاستگاه تناسب موضوع و حکم؛ بیان شارع؛ منطقه الفراغ؛ مسائل مستحدثه؛ تفریع در فقه

مراجع

قرآن کریم.

1. ابن منظور، ابوالفضل، جمال الدین محمد بن مکرم  (1404). لسان العرب، 15جلدی. بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع. چاپ سوم.

2. ابو جیب، سعدی ( 1408). القاموس الفقهی لغه و اصطلاحا. در یک جلد. دمشق: دار الفکر. چاپ دوم.

3. اصفهانی، محمد حسین (1418). نهایه الدرایه فی شرح الکفایه. بیروت: مؤسسه آل البیت (ع). چاپ اول.

4. اصفهانى، حسین بن محمد راغب (1412). مفردات ألفاظ القرآن. لبنان: دار العلم.، الدار الشامیه. چاپ اول.

5. انصاری، مرتضی بن محمد امین (1383). الاجتهاد و التقلید( مطارح الانظار). قم: مؤسسه آل البیت (ع). چاپ اول.

6. انصاری، مرتضى بن محمد امین (1421). صیغ العقود و الإیقاعات. قم: مجمع اندیشه اسلامى. چاپ اول.

7.  انصاری، مرتضی (1419). فرائد الاصول. قم:  مجمع الفکر الاسلامی. چاپ اول.

  8. ایازی، محمدعلی (1389). ملاکات احکام و شیوه های استکشاف آن. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. چاپ دوم.

9. الایروانی، باقر (1395). دروس فی علم الاصول. مرکز نشر هاجر. چاپ ششم. 

10.  الاصفى، محمدمهدى (1386). اریخ الفقه الشیعى. در مقدمه الروضه البهیه فى شرح اللمعه الدمشقیه. زین الدین الجیعى العاملى. بیروت: مؤسسه الأعلمى للمطبوعات.

11. بابایی، علی اکبر ( 1394). قواعد تفسیر قرآن. قم: پژوهشگاه حوزه ودانشگاه. چاپ اول.

 12. بروجرى، آقا حسین طباطبایى (1429). منابع فقه شیعه. تهران: انتشارات فرهنگ سبز.

13. تفتازانی،­ سعدالدین (1376). مختصرالمعانی. قم: انتشارات دارالفکر. چاپ سوم.

 14. جنّاتی شاهرودی، محمد ابراهیم (1370). منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، 1جلدی. بی­جا.

15. جوادی آملی، عبدالله ( 1385). تفسیر موضوعی قرآن. قم: انتشارات اسراء، ج8، چاپ چهارم.

16. جوهرى، اسماعیل بن حماد، الصحاح (1410). تاج اللغه و صحاح العربیه. بیروت: دار العلم للملایین. چاپ اول.

 17. حرعاملی، محمد بن حسن (1409). وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام. چاپ اول.

 18. خمینی، روح الله (1434). کتاب البیع. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

19.خمینى، سید روح الله موسوى (1425). تحریر الوسیله. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

20. خویی، ابوالقاسم (1417)، اجود التقریرات. بیروت: مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی.           

21..رجبی، محمود (1390)، روش تفسیر قرآن. قم: پژوهشگاه حوزه ودانشگاه.

22. السیوطی، جلال الدین عبد الرحمان بن ابی­بکر (1423). الاتقان فی علوم القرآن. قم: ذوی القربی..

23. سیورى حلّى، مقداد بن عبد اللّه (1425). کنز العرفان فی فقه القرآن. قم: پاساژ قدس، قم.  

24.  شبیری زنجانی، سید موسی (1419). کتاب نکاح. قم: مؤسسه پژوهشی رأی پرداز.

25. شوشتری، سید محمد مرعشی (1427). دیدگاه­های نو در حقوق. تهران: نشر میزان.

26. صدر، سید محمد باقر (1417). اقتصادنا. خراسان: دفتر تبلیغات اسلامى.

27. صدر، سید محمد باقر ( 1378). دروس فی علم الاصول.تبلیغات اسلامی حوزه علمیه. قم: مؤسسه بوستان.

28. صدر، سید محمد باقر (1430). دروس فی علم الاصول، الحلقه الثانیه. قم: موسسه انتشارات دارالعلم.

29. طاهرى، حبیب الله (1418). حقوق مدنی. قم:  دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

30. طباطبایی، سیدمحمدحسین ( 1417). المیزان فى تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. جاپ پنجم.

31. طبرسی، فضل بن حسن ( 1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: انتشارات ناصر خسرو. چاپ سوم.

32. طیب حسینی، محمود ( 1392). درآمدی بر دانش مفردات قرآن. قم: پژوهشگاه حوزه ودانشگاه، قم.

33. عاملی، شهید ثانی، زین الدین بن علی ( 1414). مسالک الافهام. قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه. چاپ اول.

  34.عاملی، شهید ثانی، زین الدین بن علی (1380). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه. قم: مکتب نوید اسلام.

35. غروی نائینی، محمد حسین ( 1355). فوائد الاصول. قم: انتشارات اسلامی،جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

 36.عمید، حسن (1371). فرهنگ عمید. قم: مؤسسه انتشارات امیرکبیر. چاپ دوم.

37. عمید زنجانى، عباس على (1421). فقه سیاسى. تهران: انتشارات امیر کبیر.

38. کلینی، محمد بن یعقوب (1429). اصول کافی، 15جلدی. قم: دارالحدیث للطباعه و النشر.

39. گیلانی، میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن (1427). قوانین الاصول. تهران: مکتبه العلمیه الاسلامیه.

40. فاضل تونی، عبد الله بن محمد (1415). الوافیه فی اصول الفقه. قم: مجمع الفکر الاسلامی.

41.  فیض، علیرضا (1394). مبادی فقه و اصول. تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران.

42. قرشى، سید على اکبر (1412). قاموس قرآن. تهران: دار الکتب الإسلامیه.

43.محقق داماد، سید مصطفى. (1406). قواعد فقه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامى. چاپ دوازدهم.

44.. مطهری، مرتضی (1380). اسلام و مقتضیات زمان. تهران: انتشارات صدرا. چاپ یازدهم.

45. مظفر، محمدرضا (1419). اصول فقه. تهران: دارالتفسیرشریعت.

46. المصطفوی، سیدکاظم (1421).القواعد. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.

47. مکارم شیرازی، ناصر (1427). دائره المعارف فقه مقارن. قم: انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب.

48. مکارم، شیرازى، ناصر (1424). کتاب النکاح. قم: مدرسه امام على بن ابى طالب علیه السلام. چاپ اول.

49. مکارم شیرازی، ناصر (1424). رمی جمرات در گذشته  وحال. قم: مدرسه الامام علی بن ابی طالب(ع). چاپ دوم.

50.  معین، محمد (1350). فرهنگ معین. تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.

51.  الموسوی، محمد (1388). منهج الفقه الاسلامی فی المسائل المستحدثه. تهران: مؤسسه بوستان کتاب.

 52. نجفی، محمدحسن ( 1367). جواهر الکلام فی شرائع الاسلام. تهران: دارالکتب الاسلامیه. چاپ سوم.

53. نجفى، محمد حسن (1415). مجمع الرسائل. مشهد: مؤسسه صاحب الزمان علیه السلام.

54.  نجف‌آبادى، حسین على منتظرى (1409).  مبانى فقهى حکومت اسلامى. قم: مؤسسه کیهان.

55. نور مفیدی، سید مجتبی (1393).  بررسی نظریة خطابات قانونیه. قم: مرکز فقهی ائمه اطهارعلیه السلام.

56. واسطى، زبیدى، حنفى، محب الدین، سید محمد مرتضى حسینى (1414). تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.

57. هاشمی شاهرودی، سیدمحمود ( 1389). فرهنگ فقه. قم: مؤسسه دایره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (ع).

58. یوسفی، احمد­علی ( 1381). ربا و تورّم. قم: مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

مقالات

1. سبحانی، جعفر. تاثیر زمان ومکان در استنباط احکام شرعی، سایت اینترنتی شفقنا، 23/11/2017.

2. محمدیان امیری و همکاران. ( 1397). بررسی فقهی و حقوقی ماهیت بیع در فضای مجازی، فصلنامه پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، شماره 55.