تحلیل و نقد رویکردهای رقیب و اشکالات وارده بر تئوری «فقه نظام»

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 17، شماره 63، خرداد 1400، صفحه 171-194   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2021.682417

نویسندگان

مجید نورزاد کوهساره¹؛ حمید مسجدسرایی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران.

²دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران

چکیده

نظریه «فقه نظامات اجتماعی» برای اولین بار توسط شهید صدر(ره) در کتاب «اقتصادنا» تبلور یافته و به عنوان رویکردی جدید در تفقّه معرفی گردیده است که در آن مجتهد اسلامی، متفاوت از نگاه خرد و فردی، به فقه و مقوله­ی اجتهاد، با یک نگاه سیستمی و مجموعی در پی تحلیل مسائل فقهی برآمده و در صدد استنباط «نظامات اجتماعی» از منابع دینی بر می­آید؛ لذا همچنان که فقه فردی و متعارف، متکفّل بیان احکام و تکالیف فردی بوده و رسالت دینی شدن افعال و رفتار آحاد مکلّفان را بر عهده دارد، فقه نظام نیز - ضمن مستظهر بودن به بنای عقلا و منطقه الفراغ به عنوان یکی از عناصر اصلی این رویکرد - متکفّل استنباط احکام ساختارها و مناسبات حکومتی و اجتماعی در راستای اداره و مدیریّت دینی و الهی جامعه می­باشد. بنابراین فقه نظام، یک رویکردی است حکومت­ساز و اجتماع پرور و حاکمیّت آفرین در عرصه­ی فقاهت و اجتهاد، که رقبایی را به همآوردخود می­خواند و به ستیز با آنها می­پردازد. «فقه سکولار» و «فقه اجتماعی» به عنوان دو رویکرد اصلی در مقابل رویکرد «فقه نظام» مطرح می­باشند که این مقاله با تأکید بر بازخوانی این دیدگاه­ها و طرح اشکالات وارده بر رویکرد فقه نظام و نقض آنها، به این نتیجه اصرار می­ورزد که تمامی رویکردهای مقابل، مردود بوده و توان صف­آرایی در برابر رویکرد ادّعایی را ندارند.

کلیدواژه‌ها

شهید صدر(ره)؛ فقه نظام؛ فقه حکومتی؛ فقه اجتماعی؛ فقه سکولار؛ رویکردهای رقیب

مراجع

1. قرآن کریم.
2. اراکی، محسن (1393). فقه نظام سیاسی اسلام. قم: دفتر نشر معارف.
3. ایزدی فرد، علی اکبر؛ فرامرز قراملکی، احد (1385). چالش­های نوین در بمای عقلا با تاکید بر جهانی شدن. فقه و مبانی حقوق اسلامی، شماره 85، صص59-75.
4. ایزدی فرد، علی اکبر (1385). حجیت بنای عقلاء و جهانی شدن. پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، شماره 5، صص41-52.
5. بازرگان، مهدی (1377). آخرت و خدا، هدف بعثت انبیاء. تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
6. تسخیری، محمدعلی. (1382). شیوه شهید صدر در شناخت مکتب اقتصادی اسلام و پاسخ به منتقدان. فصلنامه اقتصاد اسلامی، شماره 10، صص9-22.
7. حائری یزدی، عبدالکریم. (بی­تا). درر الفوائد. قم: چاپخانه مهر، قم.
8. حسینی روحانی، سید محمد (1413). منتقی الاصول. قم: دفتر آیه الله سید محمد حسینی روحانی.
9. حکیم، سید محمدتقی طباطبائی. (بی­تا). الاصول العامه للفقه المقارن. قم: آل البیت(ع).
10. سروش، عبدالکریم. (1385). مدارا و مدیریت. تهران: موسسه فرهنگی صراط.
11. همو (1373). اندر باب اجتهاد (درباره کارآمدی فقه اسلامی در دنیای امروز). تهران: نشر طرح نور.
12.  سعدی، حسین علی (1395). حجیت در اجتهاد نظام­ساز، راهبرد فرهنگ، سال سی و ششم، شماره 36، صص 43-60.
13. صدر، سید محمدباقر (1424). اقتصادنا (موسوعه الشهید الصدر). ج3. قم: مرکزالابحاث و الدراسات التخصصیه للشهید الصدر.
14.  همو، (1421). الاسلام یقود الحیاه، (موسوعه الشهید الصدر). ج5. قم: مرکزالابحاث و الدراسات التخصصیه للشهید الصدر.
15. همو (1421). المدرسه الاسلامیه (موسوعه الشهید الصدر). ج5.  مرکزالابحاث و الدراسات التخصصیه.
16.  همو (1421ق)، دروس فی علم الاصول (موسوعه الشهید الصدر)، ج7، مرکزالابحاث و الدراسات التخصصیه للشهید الصدر، قم.
17. همو (1418). دروس فی علم الاصول. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
18. همو (1423). ومضات (موسوعه الشهید الصدر). ج 17. قم: مرکزالابحاث و الدراسات التخصصیه للشهید الصدر.
19. همو (1426). البنک اللاربوی فی الاسلام (موسوعه الشهید الصدر). ج4. قم: مرکزالابحاث و الدراسات التخصصیه للشهید الصدر.
20. همو (1423). الفتاوی الواضحه (موسوعه الشهید الصدر). ج16. قم: مرکزالابحاث و الدراسات التخصصیه للشهید الصدر.
21. همو (1393). فقه نظام اقتصادی اسلام. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
22. همو (بی­تا). بحوث فی علم الاصول، تقریر: سید محمود هاشمی حسینی. قم: مؤسسه دایره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت.
23. همو (بی­تا). بحوث فی علم الاصول.  بی­جا: بی­نا.
24. ضیائی­فر، سعید (1391). درآمدی بر رویکرد حکومتی به فقه. قم: انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
25. طالبی طادی، بهنام (1397). فقه نظام ساز. مجله تأملات رشد، شماره 2، صص 97-102.
26. عابدی نژاد داورانی، امین رضا (1396). ماهیت و الزامات فقه پیشرفت. قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، پژوهشگاه فقه نظام.
27. عاملی(شهید اول)، محمد بن مکّی (1400). القواعد و الفوائد. ج1. قم: کتابفروشی مفید.
28. عراقی، ضیاء الدین (1417). نهایه الأفکار. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
29. علی اکبری بابوکانی، احسان؛ طباطبائی نژاد، محمدصادق؛ آهنگری، احسان (1395). بازپژوهی امکان و حجیّت نظام­سازی در فقه با تاکید برنگره شهید صدر. فقه و اصول(مطالعات اسلامی)، شماره 107، صص 87-106. 
30. فیرحی، داود (1394). فقه و سیاست در ایران معاصر؛ فقه سیاسی و فقه مشروطه. تهران: نشر نی.
31. کدیور، محسن (1387). حق الناس، اسلام و حقوق بشر. تهران: انتشارات کویر.
32. مرعشی شوشتری، سید محمدحسن (1427). دیدگاه های نو در حقوق کیفری اسلام. تهران: نشر میزان.
33. مطهری، مرتضی (1397). اسلام و نیازهای زمان. تهران: صدرا.
34. موسوی خمینی، سید روح الله (1405). ولایت فقیه. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
35. مؤمن قمی، محمد (1425). الولایه الالهیه أو الحکومه الاسلامیه. ج1. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
36. میراحمدی، منصور (1390)، سکولاریسم اسلامی: نقدی بر دیدگاه روشنفکران مسلمان. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی..
37. میرباقری، سیدمحمدمهدی (1396). درآمدی بر رویکردهای فقه حکومتی. قم: انتشارات تمدن نوین اسلامی.
38. میرباقری، سید محمدمهدی؛ نصرتی، علی اصغر (1398). امکان­سنجی مهندسی فقه سیاسی در سه پارادایم «فقه حکم و موضوع»، «فقه نظام­سازی»، و «فقه تکامل اجتماعی». سیاست متعالیه، سال هفتم، شماره 24، صص 57-80. 
39. نصیری، مهدی (1398)، عصر حیرت؛جستاری کلامی پیرامون حکمرانی فقهی و تمدّن سازی در عصر غیبت. تهران: مکتبه الصدوق.
40. یوسفی، احمدعلی (1384). تفسیر نظریه شهید صدر در باب کشف مذهب اقتصادی مطابق با مبانی فقه شیعه، فقه و حقوق (حقوق اسلامی)، سال دوم، شماره 5، صص 87-106.

سایت ها:

1. حقوق بشر و اسلام، www.kadivar.com. (10/07/1398).
2. خسروپناه، عبدالحسین (1397). پاسخ تفصیلی به دیدگاه نفی فقه نظامات توسط استاد فاضل لنکرانی. www.ijtihadnet.ir (22/08/1398).
3. عابدی نژاد داورانی، امین رضا (1397). نامه ای به استاد فاضل لنکرانی به جهت نفی فقه نظام،www.ijtihadnet.ir (25/11/1398).
4. عابدی نژاد داورانی، امین رضا (1397). نشست علمی فقه نظام، چیستی و ماهیت از سلسله نشست های تشکل اساتید، www.tashakol-asatid.ir (18/12/1398).
5. مناظره احمد رهدار و دکتر مهدی نصیری (1397). فقه نظام ساز، امکان یا امتناع؟ خبرگزاری مهر، www.mehrnews.com.(20/01/1399).