متن‌پژوهی و‌ قصه‌شناسی داستان ملک‌جمشید

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

دوره 11، شماره 41، دی 1400، صفحه 74-89   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

حسن ذوالفقاری^{* 1}؛ سیده زیبا بهروز²

¹استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

²دانشجوی پسادکتری زبان و ادب فارسی، فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، تهران، ایران

چکیده

داستان «ملک جمشید، طلسم آصف و حمام بلور» یکی از داستان‌های عامیانة فارسی و رایج در عصر قاجار و کتابی از آخرین بازماندگان سنت افسانه‌سرایی ایرانی اثر نقیب‌الممالک است. ازجمله نوادر قصه‌های عامه است که مؤلف دارد. نویسندة این کتاب، همان پردازندة «امیرارسلان» معروف است که به دلیل شهرت «امیرارسلان»، داستان «ملک جمشید» کمتر شناخته شده است. هدف این مقاله آشنایی اهل ادب با این داستان کمتر شناخته شده و بررسی ابعاد ادبی و اجتماعی و متن‌شناسی اثر است؛ بنابراین کوشش می‌شود به روش توصیفی-تحلیلی ضمن معرفی قصه و پردازندۀ داستان، محمدعلی شیرازی معروف به نقیب‌الممالک، و معرفینسخه‌ها و چاپ‌ها و گزارش داستان از سه منظر به قصه‌شناسی این اثر پرداخته شود: اول جنبه‌های زبانی و ادبی، دوم جنبه‌های داستانی و بن‌مایه‌های قصه و سوم جنبه‌های اجتماعی. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است و دستاورد آن به لحاظ زبانی و ادبی بیانگر اینست که نثر کتاب روان، ساده، شیرین‌ و نزدیک به زبان محاوره است و واژگان، کنایات و ترکیبات عامیانه به فراوانی کاربرد دارد. تشبیه ابزار اصلی نویسنده در توصیفات و بیان ادبی و اغلب برآمده از سنت‌های ادبی و تکراری‌اند. حوادث اصلی داستان بر محور جنگ، عشق و بازگشت به سرزمین پدری شکل می‌گیرد. حوادث داستان همگی از بن‌مایه‌های رایج افسانه‌هاست. برخی آداب ‌و رسوم مربوط به جنبه‌های گوناگون زندگی، حکومت و جنگ را در خلال داستان می‌توان یافت که بازتابندۀ آداب و رسوم زمانه است و برخی از پیشه‌های مورد اشاره در داستان، امروزه یا وجود ندارند یا تغییر نام داده‌اند.

کلیدواژه‌ها

نقیب‌الممالک؛ ملک‌جمشید؛ طلسم آصف و حمام بلور؛ ادبیات عامه

مراجع

آل داود، سیدعلی (1387)، «وصف گروه‌های اجتماعی در شیراز یکصد سال پیش»، فصل‌نامۀ فرهنگ مردم، پاییز و زمستان، ش 27-28.

اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1379)، روزنامۀ خاطرات اعتماد‌السلطنه، به کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر، چاپ پنجم.

بی نا (1298ق)، خسرو دیوزاد،  به خواهش آقا محمدعبدالله و آقا عبدالکریم خوانساری، تهران: سنگی، کارخانه‌ استاد محمدتقی.

دشتی سیدمحمد (1376). بررسی ادبیات داستانی در عصر قاجار با تأکید بر قصه‌های عامیانه، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.

ذوالفقاری حسن، باقری بهادر، مهران فر صدیقه (1390). «قصه‌شناسی نوش‌آفرین‌نامه»، جستارهای ادبی (مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد)، تابستان 1390، دوره  44، شماره2 (مسلسل 173)؛ 81-98.

ذوالفقاری، حسن (1391)، ادبیات مکتب‌خانه­ای ایران، 3 جلد، تهران: چشمه، چاپ دوم.

______________ (1394)، زبان و ادبیات عامه ایران، تهران: سمت.

رستمی، راضیه (1392). بررسی تأثیر زبان قصه‌های عامیانۀ دوره قاجار بر نثر داستانی جمالزاده، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه یزد.

سیدان، مریم (۱۳۹۲)، «هویت ابهام‌آمیز نقال قصه امیرارسلان»، فرهنگ و ادبیات عامه، دوره ۱، شماره ۲، پاییز و زمستان، صص ۱۵۷-۱۷۴.

محجوب، محمدجعفر (1387)، ادبیات عامیانۀ ایران (مجموعه مقالات محجوب)،به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران: چشمه، چاپ چهارم.

نقیب‌الممالک، محمدعلی (1384)، ملک جمشید، تهران: ققنوس.

___________________  (1340)،امیرارسلان، تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران: سازمان کتاب‌های جیبی.

___________________ (1327)، ملک‌جمشید و طلسم آصف و حمام بلور، تهران: فهم.

___________________ (1307 ق)، ملک‌جمشید، تهران: نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس، ش 4026.