بازیابی رمزگان‌ها در منطق‌الطیر عطار نیشابوری (خوانش داستان مرغان سالک و برادران یوسف)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 6، دوره 17، شماره 64، مهر 1400، صفحه 145-174   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2021.682680

نویسندگان

محمدهادی فلاحی^{* 1}؛ معصومه گلستانه²

¹گروه زبان شناسی رایانه ای، مرکز منظقه ای اطلاع رسانی علوم و فن آوری، شیراز، ایران.

²دانش آموخته کارشناسی ارشد زبان شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات فارس.

چکیده

در این پژوهش با بهره‌گیری از الگوی رمزگان رولان بارت، بخشی از داستان سفر مرغان از منظومۀ منطق‌الطیر عطار بررسی شده است. در نگرش نشانه‌شناختی بارت، برخلاف مکاتب ساخت‌گرایانه، نقش اصلی در آفرینش معانی متون ادبی، برعهدۀ خواننده است و نه نویسنده. بسیاری از آثار ادبی کلاسیک، برای خواننده شرایطی ایجاد می‌کنند که او تنها به یک معنا یا به عبارت بهتر به تنها معنی داستان، دست یابد، اما آثاری همچون منطق‌الطیر، مدام دلالت معنایی را به تعویق انداخته و تفکر خلاق خواننده را به معنی‌آفرینی دعوت می‌نماید. منطق‌الطیر به دلیل برخورداری از دنیای نمادین و شبکۀ درهم تنیدۀ رمزگانی، معنای قطعی و نهایی را بر خواننده تحمیل نمی‌کند. در مقالۀ حاضر با روشی تحلیلی ـ توصیفی به بازیابی رمزگان‌های پنج‌گانه (دالی، کنشی، نمادین، فرهنگی و هرمنوتیک) در بخشی از این منظومه منطق‌الطیر پرداخته شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که رمزگان‌های پنج‌گانه در جای‌جای متن به کار رفته‌اند و درنتیجه، این متن، متنی نوشتنی است و خواننده در بند معانی تحمیلی از سوی شاعر نیست، بلکه در روندی گام به گام به آفرینش معانی متکثر می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها

نشانه‌شناسی؛ رمزگان؛ منطق‌الطیر؛ رولان بارت؛ متن نوشتنی

مراجع

قرآن کریم

آلن،گراهام. 1385. رولان بارت. ترجمة پیام یزدان‌خواه. تهران: مرکز.

ابن‌سینا، ابوعلی حسین‌بن‌عبداله. 1331. کنوزالمعزمین. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

احمدی، بابک. 1370. ساختار وتأویل متن. تهران: مرکز.

اسپرهم، داوود و همکاران. 1398. «تحلیل روایی داستان نخجیران و شیر مثنوی معنوی با رویکرد زبان‌شناسی رمزگان رولان بارت». پژوهش‌نامة نقدادبی و بلاغت. س8. ش1. صص 19-1.

اسماعیل‌پور مطلق، ابوالقاسم. 1375. اسطوره آفرینش در آئین مانی. تهران: فکر روز.

بارت، رولان. 1373. «از اثرتا متن».ترجمه مراد فرهادپور.ارغنون. ش4. صص66- 57.

پورداوود، ابراهیم.1307. ادبیات مزدیسنا یشت‌ها، ج2. انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی و انجمن ایران لیگ.

پورنامداریان، تقی. 1389. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی.

تفلیسی، حبیش بن ابراهیم. 1381. تعبیرخواب. کاشان: مرسل.

جوادی آملی، عبداله. 1399. تفسیرتسنیم. ج7. چ7. قم: مرکز اسراء.

چندلر، دانیل. 1387. مبانی نشانه‌شناسی. ترجمه مهدی پارسا. تهران: سوره‌ی مهر.

حافظ، شمس‌الدین‌محمد. 1386. دیوان حافظ. به کوشش بتول نوروزیان. تهران: نیک‌فرجام.

حسنی‌جلیلیان، محمدرضا و قاسم صحرایی. 1390. «ریشه‌یابی مضمون زندان و چاه در ادبیات عرفانی». مجلة  تاریخ ادبیات. س3. ش65. صص 61- 39. 

حسینی، زهرا و زهرا ریاحی ‌زمین. 1389. «اشارات عرفانی در داستان حضرت یوسف». بوستان ادب. ش3. صص 63-27.

حیدری، زهرا. ١٣٩٠. «آستانه‌های پیوند و شکاف اجتماعی در منطق‌الطیر عطار نیشابوری». جامعه‌شناسی هنر و ادبیات. س 3. ش١. صص٢١٧ـ١٨٩.

خاکباز،زهرا و مهدی حیدری. 1399. «بررسی لحن پایدارانه تقابل عطار با صاحب‌منصبان دنیوی، در آینه منطق‌الطیر». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی.س 16.ش 61.صص 136-105.

رامپا، تی‌یوزدی لوبسانگ. 1377. اسرار هاله‌های انسانی. ترجمه ایرج نیک نژاد. تهران: بدیهه.

سجودی، فرزان.1390. نشانه‌شناسی کاربردی. چ2. تهران: علم.

سلطانی، فاطمه. 1396. «تحلیل داستان شیخ صنعان بر اساس نظریة رمزگان رولان بارت». مجموعه مقالات سومین همایش متن‌پژوهی ادبی. صص 12-1.

صدرالمتالهین‌شیرازی، محمدبن ابراهیم. 1384. اسفار اربعه. ج1. چ3. ترجمه محمد خواجوی. تهران: مؤلی.

غیوری، معصومه. 1387. «تحلیلی بر سیر العباد الی المعاد». دوفصلنامه زبان و ادبیات فارسی. ش11. صص 29-1.

فراهی، معین‌الدین. 1364. خدائق‌الخقایق. تصحیح سید جعفر سجادی. تهران: امیرکبیر.

فردوسی، ابوالقاسم. 1970. شاهنامه. ج8. تصحیح رستم علی‌یف. مسکو: دانش شعبه ادبیات خاور.

قشقایی، سعید. 1390.«بررسی کهن‌الگوی سایه و انطباق آن با نفس در مثنوی‌های عطار». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی.س 7.ش 25. صص105- 85.

کلینی، ثقه‌الاسلام محمدبن‌یعقوب‌الرازی. 1365. الکافی. چ4. ج4و3. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

گنجی،حمزه. 1383. روان‌شناسی عمومی. چ28. تهران: ساوالان.

مبارک، وحید و الهام هامانی. 1390. «تحلیل تطبیقی هفت وادی عرفان با سوره حضرت یوسف و داستان شیخ صنعان». فصلنامه نقد و ادبیات تطبیقی. س1. ش3. صص103- 83.

مجلسی، محمدباقر. 1403. بحارالانوار. ج69. بیروت: دارالاحیا التراث العربی.

مدیری، لیلا و محمدابراهیم مالمیر. 1391. «تأملی بر تأویلات داستان یوسف(ع) در متون عرفانی بر پایه‌ امهات متون نظم از قرن 6 تا 9». فصلنامه‌ عرفان اسلامی. س11. ش42. صص 144ـ111. 

مصباح‌یزدی، محمدتقی. 1392. آیین پرواز. تلخیص جواد محدثی. چ7. قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

مطهری، مرتضی. 1392. مجموعه آثار. ج3. چ18. تهران: صدرا.

مکاریک، ایرناریما. 1388. دانش‌نامه نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگاه.

نراقی، ملااحمد‌بن‌محمد. 1371. معراج‌السعاده، ترجمه ملا احمد فاضل نراقی. قم: هجرت.

نیشابوری، ابواسحاق‌ابراهیم‌بن‌منصوربن‌خلف. 1382. قصص‌الانبیاء. دوباره‌نویسی وبازپردازی: احسان یغمایی. تهران: زرین.

نیشابوری،فریدالدین‌محمدبن‌ابراهیم‌عطار. 1388. منطق‌الطیر. تصحیح و تعلیقات: محمدرضاشفیعی کدکنی. تهران: سخن.

یونگ، کارل‌گوستاو. 1352. انسان و سمبل‌هایش. ترجمه ابوالطالب صارمی. تهران: امیر کبیر.

 

English source

Barthes, Roland,1974, S/Z, Trans: Richard, Howard & Richard, Miller, New York: Hill and Wang.

Darbandi, A. & Davis, D., 1984, The conference of the birds, London: Penguin.