دلایل و چگونگی تبویب در متون عرفانی (مطالعۀ موردی منطق الطیر عطار و منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 5، دوره 17، شماره 64، مهر 1400، صفحه 117-144   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2021.682682

نویسندگان

سیده زینب حسینی¹؛ محسن اکبری زاده( بتلاب اکبرآبادی)^{* 2}

¹دانش‌آموخته ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور واحد جیرفت

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه جیرفت

چکیده

تبویب مراحل سیر و سلوک از مباحث مطرح در میان کتب صوفیه است. با وجود اینکه نشانه‌گذاری مسیر سلوک، ‌پیشینه‌ای به بلندای تاریخ اسلام دارد، اما درمیان صوفیان، رواج این باب‌‌بندی به‌طور مشخص، از قرن دوم هجری بوده است. از همان اوان رواج عرفان، اختلاف باب‌بندی‌ها میان عرفا و چه بسا در تألیفات مختلف یک عارف هم دیده می‌شود. در این پژوهش تلاش ‌شده تا ضمن نشان دادن عوامل مؤثر در شیوۀ تقسیم‎بندی این باب‌بندی‌ها، به تبیین دلایل باب‌بندی و نهایتاً چگونگی تبویب آن پرداخته شود. به این منظور از میان آثار بنام عارفان، دو اثر مهم منطق‌الطیر عطار و منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری برای بررسی انتخاب شده‌اند و با روش توصیفی ـ تحلیلی، به مقایسۀ نحوۀ تبویب این دو اثر پرداخته شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که مهم‌ترین عامل اختلاف در تبویب که باعث بروز تناقض در کلام و آثار صوفیان شده، تجارب متفاوت عرفانی، نحوۀ سیر و طریقت عرفانی، نوع مکتب و بینش فقهی و شرایط سیاسی اجتماعی است که باعث اختلافاتی چون شیوۀ نامگذاری، ترتیب مقامات، تعداد مقامات و... در عرفان شده است.

کلیدواژه‌ها

تبویب؛ تجربة عرفانی؛ منطق‌الطیر؛ منازل‌السائرین؛ مقامات

مراجع

قرآن کریم.

استیس، والتر ترنس. 1388. عرفان و فلسفه، ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی. چ7.  تهران: سروش.

حسن‌زاده کریم آباد، داود. 1390. «اسفار اربعه در عرفان اسلامی». حکمت عرفانی. س 1. ش 2. صص9-39.

خواجه عبدالله انصاری، 1393. منازل السائرین. شرح اسماعیل منصوری لاریجانی. چ 1. تهران: نشر بین‌الملل.

ـــــــــــــــــــــ،.1393.  منازل السائرین. شرح کمال الدین عبدالرزاق القاسانى. تحقیق و تعلیق: محسن بیدار فر. چ 1. قم: بیدار.

خیاطیان، قدرت الله و سیدحمید دلاور.1390. «تشکیکی درتقسیم بندی معروف مکاتب تصوف و عرفان بغداد و خراسان». نشریه تاریخ فلسفه. سال2. شماره 1.صص22-48.

راشدی نیا، اکبر. 1391. «مقامات عرفانی». نشریة معارف عقلی. س 7. ش 3. صص53-86.

سراج طوسی، ابونصر. 1382. اللمع فی التصوف. تصحیح رینولد آلن نیکلسون. ترجمة مهدی مجتبایی. چ 1. تهران: اساطیر.

سجادی، سیدضیاءالدین. 1393.  مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف. تهران: سمت.

سلمی، محمدبن حسین. 1369. مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی. گردآوری نصرالله پورجوادی. ج1 .چ5. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

شعبانزاده، مریم. 1391. «سیر تطور مفهوم عرفانی حال تا قرن هشتم». نشریۀ پژوهش‌های عرفانی (گوهرگویا). س 6. ش 3. پیاپی23. صص125-148.

عزالدین محمود کاشانی. 1367. مصباح الهدایه ومفتاح الکفایه. تصحیح جلال الدین همایی. چ 5. تهران: هما.

 عطار نیشابوری، فریدالدّین محمّد. 1388. منطق‌الطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. چ 1. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1392. تذکرةالأولیاء. تصحیح محمد استعلامی. چ 24. تهران: زوار.

محمدسجادی، سید علی و معصومه جمعه.1395. «سیر تطور احوال و مقامات عرفانی تا قرن ششم هجری». نشریة عرفانیات در ادب فارسی. ش 26. دانشگاه آزاد همدان. صص 126-146.

منتظری مقدم، محمود. 1385. منطق1. چ 6. قم: حوزة علمیه.

موحدیان عطار، علی. 1388. مفهوم عرفان. چ 1. قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.

موسوی نسب، سید محمدرضا. 1393. «اهداف، اصول و روش‌های تربیت عرفانی». اسلام و پژوهش‌های تربیتی. س 6. ش 2. پیاپی. صص19-36.

میرباقری فرد، سیدعلی اصغر و محبوبه همتیان. 1391. «بررسی نحوۀ تبویب فصوص الحکم ابن عربی». مطالعات عرفانی دانشگاه کاشان. ش 15 . صص215-234.

نجم الدین رازی. 1389. مرصادالعباد. تصحیح محمد امین ریاحی. چ 14. تهران: علمی و فرهنگی.

نصر، سید حسین. 1383. آموزه‌های صوفیان از دیروز تا امروز. ترجمة محمد هادی امینی و حسین حیدری. چ3. تهران: قصیده سرا.

نویا، پل. 1373. تفسیر قرآنی و زبان عرفانی. ترجمة اسماعیل سعادت. چ 1. تهران: مرکز نشر دانشگاهی

وکیلی، هادی. 1389. «چیستی و ویژگی‌های تجربۀ عرفانی». حکمت معاصر. س 1. ش 2. صص107-119.