بررسی طرح‌واره‌ها‌ در کشف‌المحجوب و تذکرةالاولیای عطار نیشابوری (نمونۀ مورد پژوهش: حلاج)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 3، دوره 17، شماره 64، مهر 1400، صفحه 69-87   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2021.682683

نویسنده

زهرا ایرانمنش^*

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فرهنگیان کرمان

چکیده

عمق سخنان حلاج از یک‌سو، رازگونگی و بیان‌ناپذیری آن از سوی دیگر موجب‌ شده عارفان در بازتاب احوال او به زبانی خاص متوسل شوند. در این میان استعاره از نظر قابلیت‌های تصویرگری و انتقال، مهم‌ترین ابزار زبانی در ذکر تجربه‌های بیان‌ناپذیر عارفان‌ بوده‌ است. استعاره‌های تصویری در تنگنای حروف به کمک عارف آمده تا او بهتر بتواند تجارب عرفانی، مفاهیم درونی و انتزاعی را بیان‌ کند. مقالۀ حاضر، درصدد است تا نشان ‌دهد عارفان به‌ویژه عطار و هجویری، تجارب معنوی و شخصیت پیچیدۀ حلاج را با چه سازوکاری مفهوم‌سازی می‌کنند. این بررسی نشان‌ می‌دهد که عطار برای نشان‌ دادن جهان عرفانی حلاج بیش از هجویری از مفاهیم استعاری بهره‌ گرفته ‌است. برای دست‌یابی به این اهداف با استفاده از شیوة توصیفی ـ تحلیلی و مبتنی بر داده‌های کتابخانه‌ای به موضوع پرداخته شده است. نتیجه آنکه طرح‌وارۀ حرکتی بیش از دو طرح‌وارۀ دیگر به‌کارگرفته‌شده و به کمک آن مفاهیم انتزاعیِ شوق، تصوف، وصال، معرفت، رضا، شوق و ... بازنمایی ‌شده ‌است. بنابراین، طرح‌وارۀ حرکتی، طرح‌وارۀ غالب است که نشان می‌دهد، عارفان هستی را در جوششی مداوم و پویشی متکامل می‌دانند. ضمن اینکه سبک هنری‌ و عارفانه‌تر عطار در مقایسه با هجویری آشکار می‌شود.

کلیدواژه‌ها

عطار؛ هجویری؛ حلاج؛ معنی‌شناختی؛ طرح‌وارۀ حرکتی

مراجع

بقلی شیرازی، روزبهان .1373 . شرح شطحیات. به‌کوشش هنری کربن و محمد معین. تهران: انجمن ایرانشناسی.

باقری خلیلی، علی‌اکبر و دیگران. 1392. «طرح‌واره چرخشی در غزلیات سعدی وحافظ». فصلنامة نقد ادبی. ش23.

حسن‌پور آلاشتی، حسین و دیگران. 1395. «تحلیل شناختی فنای نفس در غزلیات سنایی بر اساس طرح‌وارة حرکتی».  فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش45. س12. صص59ـ35.

دبیرمقدم‌، محمد. 1383. زبان‌شناسی‌ نظری‌: پیدایش‌ و تکوین‌ دستور زایشی‌. ویرایش‌ دوم‌. تهران‌: سمت‌.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1383. دفتر روشنایی (از میراث عرفانی بایزید بسطامی). تهران: سخن.

عطار نیشابوری، فریدالدین. 1375. تذکرةالاولیا. تهران: توکل.

ــــــــــــــــــــــــ .1388. اسرارنامه. تصحیح محمدرضاشفیعی کدکنی. تهران: سخن.

صفوی‌، کوروش. 1379. درآمدی‌ بر معنی‌شناسی. تهران‌: پژوهشگاه‌ فرهنگ‌ و هنر اسلامی‌.

ــــــــــــــ .‌ 1382. «بحثی‌ دربارة‌ طرح‌های‌ تصویری‌ از دیدگاه‌ معنی‌شناسی‌ شناختی‌». نامه‌ فرهنگستان‌. ش21. صص85ـ61.

طاهری، معصومه. 1390. بررسی طرح‌واره حجمی معبد و نور در مثنوی و غزلیات شمس. پایان‌نامة کارشناسی ارشد. گروه زبان و ادبیات فارسی. کهکیلویه و بویراحمد: دانشگاه شهرکرد.

طاهری، معصومه و دیگران. 1391. «طرح‌واره حجمی و کاربرد آن در بیان تجارب عرفانی». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). ش2. صص43ـ25.

لغت‌نامه دهخدا. ۱۳۷۳. به‌کوشش محمد معین و سید جعفر شهیدی. تهران: دانشگاه تهران.

لیکاف جورج. 1383. «نظریه معاصر استعاره». ترجمة فرزان سجودی. استعاره مبنای تفکر و زیبایی آفرینی، گردآورنده فرهاد ساسانی. تهران: سوره مهر. صص298ـ195.

نوربخش، علیرضا. ١٣٨٢. ضرب‌المثل‌های گیلکی به گویش مردم نواحی شرق گیلان. گیلان: گویه.

هجویری، ابوالحسن علی‌‌بن‌عثمان. 1389. کشف‌المحجوب. به‌کوشش محمود عابدی. تهران: سروش.

یوسفی‌راد، فاطمه. ١٣٨٢‌. بررسی‌ استعارة‌ زمان در زبان فارسی در چهارچوب معنی‌شناسی‌ شناختی‌. پایان‌نامة کارشناسی ارشد. گروه زبان‌شناسی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

 

English Sources

Evans, Vyvyan & Melanie Green. (2006). Cognitive Linguistics: An Introduction, Edinburgh University Press.

Johnson, Mark. (1987). The Body in Mind: The Bodily Basis of Meaning, Imagination, and Reason. The University of Chicago Press.

William Croft, D. Alan Cruse. (2004). Cambridge University Press. Bahman, Language Arts & Disciplines.

Lakoff, George and M. Johnson. (1980). Metaphors we live by. Chicago: university of Chicago press.

Lakoff , G. (1993). Contemporary Theory of Metaphor. Nueva York: en ortony, A. (Ed.). Metaphor and Thought. 2^nd ed. Cambridge university press. Pp.202-251.