تحلیل بن‌‎مایه‌های اسطوره‌ای در آثار نویسندگان معاصر (رمان درخت انجیرمعابد، داستان‌های کوتاه کاج‌های مورّب، باغ اناری و جایی دیگر)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 8، دوره 17، شماره 64، مهر 1400، صفحه 201-232   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2021.682684

نویسندگان

رقیه محمودی وند بختیاری¹؛ پروانه عادل زاده^{* 2}؛ کامران پاشایی فخری²

¹دانشجوی دکتری تخصّصی زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز

²دانشیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز

چکیده

حیات و مرگ گیاهان و درختان از دیرباز مورد‌توجه بشر بوده است. بشر هر چهارفصل را با دوران زندگانی خود یکی دانسته و داستان‌هایی از پرستش و شفابخشی گیاهان ساخته است. او به درختان دخیل بسته و علاج درد خود را از آنها جُسته است. در پَسِ این نگاهِ بشر نخستین، حقیقتی نهفته است و آن، استمداد از تجلّیِ شفابخشی است نه پرستش درخت! نیاکان ما در جست‌وجوی جوانی و جاودانگی محو پدیده‌هایی شده‌اند که به گمان خود منبع جاودان این نیروها هستند؛ پس باید اسطوره‌ها را کاوید تا به حقیقت آنها رسید. رمان‌ها و داستان‌ها بهترین مجال برای درخشش اسطوره‌ها هستند. در این مقاله به بررسی بن‌مایه‌های گیاه‌پیکری در درخت انجیر معابد، باغ‌اناری، جایی دیگر و کاج‌های مورّب پرداخته‌ایم. روش پژوهش ما به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی است و بعد از استخراج داده‌ها به تحلیل بن‌مایه‌‍ها پرداخته‌ایم. هدف بررسی نحوۀ حضور بن‌مایه‌های گیاه‌پیکری در این آثار است؛ اینکه آیا آنها به شکلی نمادین حضور دارند یا به‌‌‌صورت روایت اسطوره‌ای؟ در آثار بررسی‌شده، این بن‌مایه‌ها هم به‌شکل نمادین و تلویحی حضور دارند و هم به‌‌صورت روایت اسطوره‌ای. ضروری است با نگاهی اسطوره‌پردازانه زوایای این داستان‌ها را بکاویم تا بن‌مایه‌های اساطیری را در آنها برای تشخیص ابتذال و خرافه از حقیقت اسطوره‌ای باز شناسیم.

کلیدواژه‌ها

بن‌مایه‌های گیاه‌پیکری؛ درخت انجیر معابد؛ باغ‌اناری؛ جایی دیگر؛ کاج‌های مورّب

مراجع

الیاده، میرچا. 1393. اسطوره و واقعیّت. ترجمة مانی صالحی علامّه. چ2. تهران: پارسه.

الیاده، میرچا. 1388. مقدّس و نامقدّس. ترجمۀ بهزاد سالکی. چ2. تهران: علمی فرهنگی.

باجلان فرّخی، محمدحسین.1392. در قلمرو انسان‌شناسی. چ2. تهران: افکار.

بهار، مهرداد. 1376. از اسطوره تا تاریخ. چ3. تهران: چشمه.

بهرامی‌رهنما، خدیجه. 1399. «باورهای‌عامّه در رمان درخت ‌انجیر معابد». دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیّات عامّه. س8. ش33. صص55ـ31.

تاواراتانی، ناهوکو. 1386. ادبیّات ‌تطبیقی ‌ما رو کاج. چ2. تهران: بهجت.

ترقّی، گُلی. 1384. جایی ‌دیگر. چ3. تهران: نیلوفر.

توکّلی مقدّم، صفیّه. 1396. «تحلیل ساختاری زمان در رمان درخت انجیر معابد با تأکید بر نظریّۀ ژنت». فنون ادبی. س9. ش2. صص32-17.

جابز، گرترود.1397. فرهنگ ‌اساطیر و فولکلور. ترجمۀ محمدرضا ‌بقاپور. چ2. تهران: اختران.

جبّاره ناصرو، عظیم. 1399. «تبیین و تحلیل بن‌مایه‌های اساطیری در قصّۀ درخت زندگی». دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیّات عامّه. س8. ش31. صص119- 97.

ج.ف. بیرلین. 1394. اسطوره‌های موازی. ترجمۀ عبّاس مخبر. چ5. تهران: مرکز.

چنگیزی، علی.1391. کاج‌های مورّب. چ1.تهران: چشمه.

حافظ‌ شیرازی.1382. دیوان‌. چ2. تهران: خدمات ‌فرهنگی‌ کرمان.

خیّام ‌نیشابوری. 1374. رباعیات. چ5. تهران: فخر رازی.

دوبوکور، مونیک.1394. رمزهای ‌زنده‌جان. ترجمۀ جلال ستّاری. چ5. تهران: مرکز.

دهقان‌پور، پیمان. 1389. بازتاب اسطوره و افسانه در آثار داستانی عبّاس معروفی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه بوعلی‌سینا همدان.

سلیمانی، بلقیس.1371. «ردپای اسطوره دررمان». مجلۀ ادبستان فرهنگ و هنر. ش33. صص41-40.

شریفی، محمّد.1393. باغ ‌اناری. چ5. تهران: نون.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1386. فرهنگ نمادها. ج4. ترجمۀ سودابه ‌فضایلی. چ2. تهران: جیحون.

ضابطی‌جهرمی، احمد. 1389. پژوهش‌هایی در شناخت ‌ایران. چ1. تهران: نی.

عادل‌زاده، پروانه و کامران پاشایی فخری. 1394. «بررسی انار در اساطیر و بازتاب آن در ادب فارسی». فصلنامۀ بهار ادب. س8. ش1. صص 374-361.

عباسی شنبه‌بازاری، فاطمه.1391. نمادشناسی اسطوره‌های آثار محمّد محمّدعلی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه گیلان.

کزّازی، میرجلال‌الدّین.1393. رویا، حماسه، اسطوره. چ7. تهران: مرکز.

گرانت، مایکل و جان هیزل.1390. فرهنگ ‌اساطیرکلاسیک ‌یونان و روم. چ2. تهران: ماهی.

محمود، احمد. 1379. درخت ‌انجیر معابد. ج1و2. چ 1. تهران: معین.

نظامی‌گنجوی. 1384. خسروشیرین. چ3. تهران: ققنوس.

وارنر، رکس. 1389. دانشنامۀ اساطیر جهان. ترجمۀ ابوالقاسم ‌اسماعیل‌پور مطلق. چ4. تهران: اسطوره.

هاشمی، محدثه و زینب نوروزی. 1393. «عناصر شگرف در رمان درخت انجیر معابد». فصلنامۀ کاوش‌نامه. س15. ش29. صص6-3 و41.

یگانه، عفّت. 1389. تحلیل عناصر و مؤلفه‌های اسطوره‌ای در ادبیّات داستانی، با تأکید بر آثار عباس معروفی، حسن بنی عامر و .... پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه پیام نور تهران.